Náttúrufræðingurinn

Årgang

Náttúrufræðingurinn - 2005, Side 13

Náttúrufræðingurinn - 2005, Side 13
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags til mikils ölduróts og strauma og því má vera Ijóst að töluverð orka hafi verið í umhverfinu þegar neðri hluti setlaganna myndaðist. í efri hluta laganna í Búlandshöfða, Stöð, við Fossá, í Innra-Klifi, Tvífossagili og við Skarðslæk endurspegla fánu- samfélögin dýr sem forðum lifðu á viðkomandi stöðum (lífssamfélög) svo ætla má að þar hafi öldurót verið minna og straumar veikari. Turnrósi OG LEGSKEL Turnrósi, Tachyrhynchus erosus (Couthouy, 1838),9 tilheyrir turn- sniglum og ættinni Turitellidae (3. mynd). Hann lifir í dag umhverfis norðurheimskautið (e. circumpolar) og hefur fundist við Vestur- og Austur-Grænland, Svalbarða, Nov- aja Zemlja og í Austur-Síberíuhafi.10 Ennfremur hefur hann fundist við Norður-Ameríku, við Nýfundna- land og í Lawrenceflóa og suður til Codhöfða.11 Þá hefur tegundin fundist í Beringshafi suður að Aljútaeyjum og Norður-Japan.10 Tumrósi lifir ekki hér við land í dag, enda kýs hann mun svalari sjó en nú er við landið. Dýptardreifing hans er frá 12,8 m í Bathurstfirði í Kanada og niður á 355 m dýpi við Vestur- Grænland.11 Hann grefur sig lítillega ofan í leir- eða siltbotn (ífána) og lifir aðallega á svifi.10,12 Þróunarsaga turnrósa nær aftur á efsta hluta tertíertímabils, þar sem hann hefur fundist í Gubikmyndun í Alaska13 og Pattorfiklögum á Vestur-Grænlandi,14 en báðar þessar myndanir eru frá plíósentíma. Þá hefur hann fundist hér og þar í ís- aldarlögum í Síberíu og Alaska. Hér á landi hefur hann eingöngu fundist í neðsta hluta setlaganna í Bú- landshöfða á Snæfellsnesi.15,16,17 Árið 1998 fundu höfundar þessarar greinar eitt heilt eintak og þrjú brotin á þessum stað. Heila skelin er 10,8 mm löng og 4,8 mm í þvermál. Hún er með sjö vindinga og hefur hver vindingur 5-6 greinilega þver- gára. Munninn er hringlaga með tennta ytri vör. Legskel, Tridonta placenta (Morch, 1869),18 tilheyrir gimburskeljarætt (Astartidae) og virðist skyldust gimburskelinni, Tridonta borealis (Schumacher, 1817).19 Raunar hefur hún oftast verið álitin afbrigði (e. variety) eða undirtegund (e. sub- species) af gimburskel.20,21'22,23 Hins vegar taldi Hopner Petersen (2001 )24 að hér væri um sjálfstæða tegund að ræða og lét ekki þar við sitja heldur klauf hana upp í tvær tegundir og nefndi aðra þeirra Astarte nuuki (finnst einkum við Vestur-Græn- land) og hina A. moerchi (finnst einkum við Svalbarða). Höfundar þessarar greinar telja að legskel sé sjálfstæð tegund en varla að hún skiptist í tvær tegundir. Vissulega líkist legskel allverulega gimburskel (3. mynd), en þó eru þær frábrugðn- ar á að minnsta kosti fjóra vegu. I fyrsta lagi er legskel ílengri og flatari en gimburskel og virðist það eiga jafnt við um núlifandi skeljar og eintök úr jarðlögum, eins og úr lögunum í Stöð en þaðan voru mæld allmörg eintök. Hlutföll milli lengdar (1), hæðar (h) og breiddar (b) eru því önnur hjá legskel en gimburskel. Mældar voru 15 mis- stórar gimburskeljar frá Suðvestur- landi og voru hlutföllin hæð/lengd að meðaltali 0,88 (0,82-0,93) og breidd/lengd að meðaltali 0,40 (0,35-0,49). Einnig voru mældar 15 legskeljar úr setlögunum í Stöð og þar eru hlutföllin hæð/lengd að meðaltali 0,68 (0,61-0,72) og breidd/lengd að meðaltali 0,31 (0,28-0,33). Legskeljarnar úr Stöð virðast emiþá lengri en skeljamar frá Norður-Kanada,23 en hlutföllin hæð/lengd í 25 skeljum frá kanad- íska eyjaklasanum (Canadian Archi- pelago) reyndust vera að meðaltali 0,76 (0,70-0,84) og breidd/lengd 0,30 (0,24-0,36). Hlutföll gimbur- skelja frá Austur-Grænlandi, sem Ockelmann birti 1958,21 virðast sum hver nær hlutföllum legskeljar. Það er hins vegar ekki eingöngu í skelja- formi sem legskel er frábrugðin gimburskel, því hvort tveggja er að dráttarvöðvar legskeljar eru til muna stærri og sterkari, og vöðva- förin því einnig stærri, og hjörin frábrugðin. í hægri skel gimbur- skeljar eru tvær litlar hliðartemiur (e. laterals) framan við aðaltönn (e. cardinal) en hjá legskel aðeins ein.24 Að lokum má nefna að hýðið (e. periostracum) hjá legskel er laust í sér, með fíngerðum vaxtarlínum eða rákum og brúnt til svarbrúnt að lit, Tegund Species Lögun Hlutföllh/1 Shape Ratio h/l Hlutföll br/1 Hjör Ratio br/l Hinge Vöðvaför Adductor scars Hýði Periostracum Gimburskel Tridonta borealis þríhymd, ávöl og flöt 0,88 0,40 tvær hliðartennur (laterals) fyrir framan aðaltönn (cardinal) í hægri skel fremra vöðvafar nýrlaga frekar fast í sér, með fínar vaxtarlínur eða slétt og gljáandi, hvítgult-hnetubrúnt Legskel Tridonta placenta egglaga, aflöng og mjög flöt 0,68 0,31 ein hliðartönn (lateral) fyrir framan aðaltönn (cardinal) í hægri skel fremra vöðvafar hálfmánalaga eða sporöskjulaga frekar laust í sér með fíngerðar vaxtarlínur eða rákir, brúnt- svarbrúnt 1. tafla. Samanburður á 15 gimburskeljum frá Suðvesturlandi og jafnmörgum legskeljum iir setlögum frá hlýskeiði ísaldar í Stöð á Snæfellsnesi. - Recent Tridonta borealis frotn Southioest lceland cotnpared to T. placenta from the interglacial sediments in Stöð, Snæfellsties, West Icelattd. In both cases 15 specitnens were measured. 83

x

Náttúrufræðingurinn

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.