Náttúrufræðingurinn - 2005, Qupperneq 14

Aldur, milljón ár
Náttúrufræðingurinn
en hjá gimburskel er það miklu
fastara í sér, með fínar vaxtarlínur
eða alveg slétt og gljáandi, hvítgult,
ljósbrúnt eða hnetubrúnt á litinn. Því
sýnist okkur þegar allt er tínt til að
réttlætanlegt sé að líta á legskel sem
sérstaka tegund (1. tafla).
tflutfallslegurstyriairf)
2 10-1-2
Fjörudoppa
f— Turnrósi
Jökultodda
Legskel
4. mynd. Aldur jarðlaga á norðanverðu
Snæfellsnesi þar sem turnrósi, jökultodda,
legskel og fjörudoppa hafa fundist, ásamt
línuriti yfir sveiflur í þyngd sjávar tneð
tilliti til súrefnissamsætanna 180 og 160.
Línuritið er byggt á gögnum frá Raymo
o.fl. (1990)32 og tímasetning sveifltia á
línuritinu á Chen o.fl. (1955)P - The age
of the sediments at Snæfellsnes, West
lceland, with Tachyrhynchus erosus
(turnrósi), Portlandia arctica (jökul-
todda), Tridonta placenta (legskel) and
Littorina littorea (fjörudoppa), with
oxygett isotope curve for the North
Atlantic. The diagram is based on Raymo
et al. (1990) '1 and the timescale on Chett
et al. (1995).33
Legskel lifir í dag við Austur- og
Vestur-Grænland og Svalbarða, í
Barentshafi, Karahafi, Laptevhafi,
Austur-Síberíuhafi, Tsjúkothafi,
Beauforthafi og einriig í kanadíska
eyjaklasanum.23,24 Hún virðist því
lifa meira eða minna umhverfis
norðurheimskautið (e. circumpolar).
Legskel finnst ekki lifandi við ísland
í dag þar sem hún kýs mun kaldari
sjó en nú er hér við land. Fáar
heimildir eru um dýptardreifingu
tegundarinnar, en í kanadíska eyja-
klasanum er hún mjög algeng á litlu
dýpi og virðist lifa frá fjöru og niður
á um 463 m dýpi.21,23 Þar er hún
algengust á svæðum með ísöltum
sjó.23 Legskel grefur sig grunnt niður
í botnsetið og talið er að hún sigti
fæðuagnir úr sjónum.21 Eggin eru
stór, með mikla forðanæringu, en
sviflirfustigið er stutt eða vantar
alveg og slíkt hlýtur að takmarka
dreifigetu tegundarinnar.21
Jarðsaga legskeljar nær frá fyrri
hluta ísaldar og til nútíma, en elstu
jarðlög með henni eru Olkovlög í
Síberíu frá neðra-pleistósen.25 Hér á
landi hefur tegundin eingöngu
fundist í neðri hluta setlaganna í
Stöð á Snæfellsnesi.15,26 Árið 1998
fundu höfundar þessarar greinar
allmargar legskeljar í Stöð, bæði
stakar skeljar og samhangandi
vinstri og hægri skeljar, sem virðast
því hafa verið lifandi þegar þær
grófust í setið.2
Skeldýraflutningar
Sagt var frá því hér í upphafi að
útbreiðslusvæði einstakra skeldýra
hafa breyst á jarðsögulegum tíma og
hefur þetta gerst á tertíertímabili,
eins og sjá má í Tjörneslögum, en
ekki síst hefur þetta verið áberandi á
ísöld, þegar loftslagsbreytíngar voru
kröftugri og kuldaskeið og hlýskeið
skiptust á. I þessu sambandi er
einkum bent á tumrósa og legskel,
en áður hefur verið fjallað um
jökultoddu og fjörudoppu í greinum
sem birtust í Náttúrufræðingnum
árin 2001 og 2002.27'1
Eitt besta dæmið um tegund sem
hefur haft breytilega útbreiðslu í takt
við loftslagssveiflur á ísöld er jökul-
todda, en hún náði sífellt lengra til
suðurs á jökulskeiðum, þegar ís-
hellan teygði sig lengra suður á
bóginn, en síðan hélt tegundin sig
alfarið á norðurslóðum þegar hlýrra
varð í lok jökulskeiða og á hlý-
skeiðum. Þannig hefur þessi kald-
sjávartegund náð allt að 2000 km
suður fyrir núverandi suðurmörk á
einstaka jökulskeiðum og raunar allt
suður til Hollands. Þessar breytingar
hafa endurtekið sig aftur og aftur
síðan tegundin kom fyrst fram fyrir
um 2,6 milljón ámm og fátt eitt
virðist hafa hindrað tegundina í að
flytjast tíl, jafnvel þótt sviflirfustigið
standi stutt og dugi skammt til
dreifingar. Líklega hafa þeir hópar
sem náðu lengst í suður lognast út af
þegar hlýnaði og ekki náð til baka á
norðurslóðir, þar sem tegundin
hefur alltaf lifað af. Fjörudoppa lifir
hins vegar í mun hlýrri sjó en
jökultodda. Fyrir um 1,1 milljón ára
náði fjörudoppa norður á bóginn til
Islands, eins og fundur hennar í hlý-
skeiðslögum á norðanverðu Snæ-
fellsnesi sýnir.2 Hún hefur hins
vegar aldrei aftur gert vart við sig í
íslenskri jarðsögu og raunar heldur
ekki fyrr. Því er ljóst að í lok þessa
jökulskeiðs, sem ummerki em um í
Búlandshöfða, náði jökultodda
hingað úr norðri og á hlýskeiðinu
sem kom í kjölfarið barst fjömdoppa
hingað úr suðri.
Tvær aðrar kaldsjávartegundir
lindýra hafa eirtnig náð til íslands í
lok jökulskeiðsins fyrir um það bil
1,1 milljón ára, þegar jökulrænu
setlögin neðst í Búlandshöfða og
Stöð voru að hlaðast upp, en síðan
hafa þær líklega mætt hér dauða
sínum fremur en dregið sig til baka í
norðurátt þegar hlýnaði og síðan
aldrei komið aftur. Hér er um að
ræða turnrósa (Tachyrhynchus erosus)
og legskel (Tridonta placenta), en
báðar þessar tegundir lifa nú í mun
kaldari sjó (pólsjó). Þessar tegundir
ásamt fjörudoppu virðast hvorki
fyrr né síðar hafa gert vart við sig í
íslenskri jarðsögu.
Turnrósi og legskel náðu hingað
til lands í lok jökulskeiðsins þegar
neðri hluti setlaganna í Búlands-
höfða og Stöð mynduðust. Þá var
84