Náttúrufræðingurinn - 2005, Qupperneq 15

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
5. mynd. Yfirlitskort af Norður-Atlantshafi. Hlýir hafstraumar eru sýndir með rauðum
örvum, kaldir með bláum (frá ]óni Eiríkssyni o.fl. 1993).34 - The main oceanic
circulation pattern around lceland (from Jón Eiríksson et al. 1993).3*
einnig jökultodda hér við land, en
allar þessar tegundir komu úr
kaldari sjó. Jökultodda hafði komið
hingað til lands nokkrum sinnum
áður þegar neðri hluti laganna í
Breiðuvík á Tjörnesi var að hlaðast
upp.1 Lítið er vitað um líffræði
tumrósa og legskeljar, en líklegt er
að lirfur þessara tveggja tegunda
hafi mjög stuttan eða jafnvel engan
sviftíma eins og lirfur svo margra
annarra kaldsjávartegunda. Það
hamlar raunar einnig jökul-
toddunni, en hún barst þó aftur og
aftur til landsins á jökulskeiðum.
Það liggur því ekki í augum uppi
hvers vegna þessar tvær tegundir,
turnrósi og legskel, létu ekki sjá sig
aftur hér við land, t.d. í lok síðasta
jökulskeiðs. Hitt er einnig eftir-
tektarvert að í setlögunum á Snæ-
fellsnesi eru að minnsta kosti þrjár
tegundir sem ekki hafa fundist hér í
öðrum jarðlögum og lifa ekki við
landið í dag. Sum kuldaskeiðin á
ísöld báru með sér mun kaldara
loftslag en jökulskeiðið sem ríkti
þegar neðri hluti setlaganna á
norðanverðu Snæfellsnesi myndað-
ist og eins voru sum hlýskeiðin með
jafnmilt loftslag eða jafnvel mildara
en hlýskeiðið sem við tók þegar efri
hluti laganna var að myndast (4.
mynd).
Svæðið sem næst er Snæfellsnesi
með lifandi tumrósa, jökultoddu og
legskel er Suðaustur-Grænland. Svo
virðist einnig hafa verið um miðbik
ísaldar. Það er því nærtækast að telja
að straumar hafi ráðið hér mestu og
að norð-norðvestlægur kaldur og
seltulítill straumur hafi verið
ríkjandi við Vesturland meðan neðri
hluti laganna á norðanverðu Snæ-
fellsnesi var að myndast. Sennilega
hefur Austur-Grænlandsstraumur-
inn sveigst upp að Vesturlandi í lok
þessa jökulskeiðs vegna þess að
Irmingerstraumurinn var kraft-
minni og gat ekki haldið Austur-
Grænlandsstraumnum frá Vestur-
landi (5. mynd). Ástæðan fyrir
kraftminni Irmingerstraumi var lík-
lega sú að verulega dró úr Norður-
Atlantshafsstraumnum, ekki síst
vegna ferskvatnsíblöndunar og
minnkandi seltu þegar stórar jökul-
breiður bráðnuðu á heimskauts-
svæðunum og miklir jöklar, t.d. á
Skandinavíu, bráðnuðu í hlýindum í
lok kröftugs jökulskeiðs fyrir
rúmlega 1,1 milljón ára. Tumrósi og
legskel hafa ekki fundist í setlögum í
Breiðuvík á Tjörnesi, en hluti þeirra
var að myndast á sama tíma og
setlögin á norðanverðu Snæfellsnesi.
Það gæti verið enn frekari vís-
bending um veikan Irmingerstraum
og að Austur-íslandsstraumurinn úr
norðvestri upp undir Norðaustur-
land hafi einrdg verið frekar veikur á
þessum tíma. Það er allvel þekkt að
á köldum árum berst nokkurt magn
af pólsjó úr Austur-Grænlands-
straumnum austur á íslenska land-
grunnið og blandast þar Atlantssjó í
Irmingerstraumnum.28
Fjörudoppa dreifðist líklega frá
Norðursjó til núverandi heimkynna
í lok plíósentíma og byrjun ísaldar.27
Á nokkrum stöðum hefur hún
fundist í jarðlögum utan við núver-
andi útbreiðslusvæði, en það sýnir
að tegundin er næm á breytingar í
sjávarhita, en lirfa fjörudoppu er
sviflæg, oftast 4-5 vikur.21’ Því komst
tegundin til íslands á mildu
hlýskeiði á ísöld, fyrir um 1,1 milljón
ára, meðan efri hluti setlaganna í
Búlandshöfða var að hlaðast upp.
Síðar hvarf hún frá landinu, að því
er virðist í upphafi næsta jökul-
skeiðs, og engar vísbendingar eru
um að hún hafi komið aftur. Eftir að
sjór dýpkaði á Íslands-Færeyja-
hryggnum og Wyville-Thomson-
hryggnum á tertíertímabili, að
minnsta kosti allar götur síðan á
fyrri hluta míósentíma, hafa lirfur
eða fullvaxta grunnsjávardýr átt
erfiðara um vik að berast með
85