Náttúrufræðingurinn - 2005, Qupperneq 42

Náttúrufræðingurinn
sinnar en hin stærri. Þau hafa því
ekki svigrúm til að bíða eftir að
orkan leysist úr læðingi við hæga
örverumeltingu. Þau verða að éta
orkuríkt, auðmelt fóður. Því stærri
sem dýrin eru, því auðveldara eiga
þau með að lifa á lélegra, trénis-
ríkara fóðri. Hin almenna regla sem
við sjáum er einmitt þessi. Minnstu
jurtaæturnar lifa á orkuríkum
blöðum tvíkímblöðunga, en hinar
stærstu á grófustu, trénisríkustu
grösunum.32
Munur á jórturdýrum annars
vegar, með örverumeltinguna
framan við hirtn eiginlega maga, og
hestum hins vegar, með örveru-
meltinguna aftan við hinn eiginlega
maga, er mjög veigamikill. Sé ör-
verumeltingin fyrst í kerfinu er öll
fæða brotin niður af örverum,
hversu auðmeltanleg eða illmeltan-
leg sem hún er. Fæðan fer ekki úr
vömbinni áfram niður meltingar-
veginn fyrr en hún hefur verið
brotin niður í smáar einingar. Sé
fæðan mjög illmeltanleg tekur
langan tíma að koma henni í gegn-
um meltingarkerfið og á meðan
getur dýrið soltið í hel.31 í kerfi
jórturdýranna er því innbyggður
flöskuháls.31 Þeim er nauðsynlegt að
auka hraða meltingarinnar með því
að jórtra, þ.e. að tyggja fæðuna upp
á nýtt eftir að henni hefur verið
kyngt í fyrsta sinn. Því trénisríkari
sem fæðan er, því lengri tíma tekur
jórtrið og sá tími er tekinn frá beinni
fæðuupptöku - beitinni, en nýtist til
hvíldar. Mælingar sýna til dæmis að
hjá íslensku sauðfé er hámarks-
beitartími um 11 klst. á sólarhring.35
Hjá hestum er svona flöskuháls
ekki fyrir hendi því fæðan fer fyrst
niður í hinn eiginlega maga, þar sem
auðmeltanlegustu efnin eru tekin
beint upp.36 Tréni og annað tormelt
heldur áfram í gegnum þarmana og
niður í ristil og á þar nokkra viðdvöl,
en ekki eins langa og í vömb
jórturdýranna. Frá ristli getur fæðan
síðan haldið beint út, án nokkurra
frekari tafa. Meltingin hjá hrossun-
um tekur því skemmri tíma og
fæðan er minna melt. Þetta má sjá
greinilega með því að bera saman
komastærð í kúadellu og hrossa-
taðshrauk; í hrauknum eru mun
grófari korn en í dellunni. Almennt
má gera ráð fyrir að hross hafi 70%
meltingargetu á við jórturdýr af
svipaðri stærð.37,38 Hrossin þurfa því
að auka næringarnámið eftir því
sem fæðan verður lélegri. Þar sem
hross jórtra ekki geta þau verið á beit
nær allan sólarhringinn ef þörf
krefur og hafa íslensk hross mælst á
beit í allt að 22 klst. á sólarhring, á
Iélegu landi.39 Á góðu landi verja
hrossin hins vegar aðeins um 60%
tíma síns í beitina, eða um 14 klst. á
sólarhring.39
Sú staðreynd að dýmm innan
hestaættarinnar fækkaði en jórtur-
dýmm fjölgaði í tímans rás hefur
vakið þá spurningu hvort ristil-
melting standist ekki samanburð við
vambarmeltingu jórturdýranna;
hvort jórturdýrin hafi urinið í sam-
keppninni um grasið.26 Ekki er
aðeins bent á að jórturdýrin nái
meiri orku úr grösunum, heldur
einnig að jórturdýr eigi ekki svo
mjög í vök að verjast fyrir afræningj-
um sem hestamir. Þau geti gleypt í
sig fæðuna og horfið síðan í skjól og
öryggi til að ljúka við að tyggja
hana.26 Á móti er bent á að þessi
samanburður sé ekki raunhæfur þar
sem hestar séu nú á dögum á öðru
búsvæði en jórturdýrin. Þeir séu í
raun sérhæfðir til að éta trénisríkasta
fóðrið.40,41 Á þeim svæðum þar sem
sebrahestar og jórturdýr lifa hlið við
hlið, eins og t.d. í Serengeti-þjóð-
garðinum í Tansaníu, sést þessi
sérhæfing greinilega. Á grassléttun-
um koma jórturdýrin á undan, þau
minnstu fyrst, og velja næringar-
ríkustu blöðin en hin stærri í
kjölfarið. Sebrahestamir reka lestina
og éta það sem eftir stendur,
grófustu hluta grasplöntunnar, sjálf
stráin.42
SAMBÝLI VIÐ MENN
Samskipti manna og hesta ná mörg
þúsund ár aftur í tímann. Hestar fara
að birtast á hellaristum fyrir um 30
þúsund árum og veggjamyndir
krómagnonmanna í Frakklandi og á
Spáni sýna að hesturinn var veiddur
til matar og húðir notaðar fyrir 15
þúsund árum.25 Hvenær menn fóru
að nota hesta sem húsdýr og temja
þá er hins vegar ekki vitað með
vissu. Sumir telja að hestar hafi verið
í þjónustu mannsins í um 6 þúsund
ár og benda á minjar frá Dereivka í
Ukraínu þar sem hestar koma mikið
við sögu.25 Aðrir telja hins vegar að
þar hafi hestar trúlega einungis
verið notaðir sem fæða en ekki verið
tamdir.43 Bent hefur verið á að
tamning hesta og ræktun þeirra hafi
ekki endilega farið saman. Veiðar á
villtum hestum hafa líklega leitt til
þess að stakir einstaklingar, trúlega
oftast folöld, hafi verið fangaðir og
haldið eftir, fyrst til skemmtunar en
síðar tamdir til nota við vinnu.43 Á
hauskúpum frá Dereivka í Ukraínu
(um 4000 f.Kr.) má greina slit á tönn-
um hesta, sem hugsanlega getur
verið vegna notkunar reiðtygja.44,45
Ef það er rétt þá virðast hestar fyrst
hafa verið notaðir til reiðar áður en
þeir voru settir fyrir vagna þar sem
hjólið var ekki komið fram á þeim
tíma.43'46'47 Levine bendir hins vegar
á að elstu áreiðanlegu heimildirnar
um tamda hesta séu ekki eldri en frá
um 2000 f.Kr., frá Sintashta-
Petrovka-menningunni í Krivoe
Osero á Ural-steppunum í Ukra-
ínu.43 Þar hafa fundist grafir þar sem
menn hafa verið grafnir með hestum
og hestvögnum. Þekkingin á notkun
hestvagna virðist síðan hafa breiðst
hratt út því að frá um 1250 f.Kr. er
minjar um hestvagna víða að finna,
allt frá Grikklandi til Kína.10,44 Talið
er að velgengni og útbreiðslu manna
á steppum Evrópu og Asíu, svo og
hina miklu útbreiðslu indó-
evrópskra mála, megi fyrst og fremst
þakka því að mönnum á svæðinu
tókst að temja hestinn.10'48
Lengi var talið að uppruna helstu
húsdýranna, svo sem hesta, naut-
gripa og sauðfjár, mætti rekja til
ákveðins staðar og tíma og að
þekkingin hefði síðan borist þaðan
til annarra svæða. Þannig hefur upp-
runi geita sem húsdýra verið rakinn
til Zagros-fjallanna í Suðaustur-
Tyrklandi og Norður-Sýrlandi fyrir
um 10 þúsund árum.49 Nýjar rann-
sóknir á erfðaefni hvatbera eru hins
vegar að gerbreyta þessari mynd.50
112