Náttúrufræðingurinn - 1999, Qupperneq 13

JÖKULRÁKIR
í REYKJAVÍK
ÁRNI HJARTARSON
Kenningar um að ísaldir hafði gengið yfir
jörðina og að gríðarlegir jöklar hafi
legið yfir Norður-Evrópu og Ameríku
komu jyrst fram á 19. öld. Þœr voru mjög
umdeildar í fyrstu en unnu sér þó fastan
sess að lokum. Rannsóknir og mœlingar á
jökulrákum gegndu mikilvœgu hlutverki í
þeim deilum. Mönnum tókst að sýna fram
á að rákir þessar vœm ummerld ejtir
jökla sem hám með sér grjót og sand og
ruju og rákuðu berggmnninn sem þeir
skriðu yfir. Seinna hafa mœlingar á
jökulrákum mikið verið notaðar til að
ákvarða skriðstefnu ísaldarjökla, út-
breiðslu þeirra og ísaskil.
Fyrstu athuganir sem mér er
kunnugt um á jökulrákum á
íslandi voru gerðar 1846. Það
_________ sumar komu margir erlendir
vísindamenn til íslands til að skoða ummerki
og afleiðingar Heklugossins 1845. Meðal
þeirra var danskur herforingi Haagen
Mathiesen að nafni. Honum var margt til
lista lagt og var meðal annars glöggur
náttúruskoðari. Strax og hann kom til
Reykjavíkur veitti hann jökulrákuðum
Ámi Hjartarson (f. 1949) lauk B.S.-prófi í jarðfræði
frá Háskóla íslands 1973 og meistaraprófi í vatna-
jarðfræði við sama skóla 1994. Ámi hefur starfað á
Orkustofnun frá 1976 og mest fengist við jarð-
fræðirannsóknir sem tengjast vatnsaflsvirkjunum.
Einnig hefur hann stundað kortlagningu og korta-
gerð.
klöppum athygli og á ferð sinni til Heklu
gerði hann nokkrar mælingar á rákum. Hann
fann einnig fornar jökulöldur og Grettistök.
Niðurstöður hans voru þær að ísland hafi
fyrr á tímum að miklu leyti eða jafnvel allt
verið hulið jöklum (Þorvaldur Thoroddsen
1903, bls. 44). Um þetta deildu menn tölvert
og nú, 150 árum síðar, deila menn enn. Að
vísu efast enginn lengur um að jökulskeið
hafi gengið yfir landið en um það hversu
stórir jöklar síðasta jökulskeiðs voru eru
menn ekki á eitt sáttir.
■ RÁKIR í REYKJAVÍK
Mælingar á jökulrákum og grópum í Reykja-
vík og á Seltjarnarnesi sýna víða tvö eða
þrjú rákakerfi (1. mynd). Hvert kerfi vitnar
um mismunandi skriðstefnu jöklanna sem
mótuðu það. A hinum nýju og nákvæmu
jarðgrunnskortum af Reykjavík eru sýndir
tjölmargir staðir þar slíkar rákir er að finna
(Skúli Víkingsson o.fl. 1995, Ingibjörg
Kaldal o.fl. 1996). Hingað til hefurekki margt
verið vitað um aldur rákanna. Yngsta ráka-
kerfið hel'ur þó eðlilega verið eignað síðasta
jökli sem gekk yfir svæðið í ísaldarlok. Það
var á yngra-dryas, fyrir rúmum 10.000 árum.
Aldur eldri jökulrákakerfa hefur verið
óþekktur. Hér á eftir verður sagt frá jökul-
rákamælingum í Reykjavík og rýnt í þá sögu
sem úr þeint má lesa. (í þessari grein eru
aldurstölur miðaðar við hefðbundin geisla-
kolsár (fyrir árið 1950).)
Náttúrufræðingurinn 68 (3-4), bls. 155-160, 1999.
155