Náttúrufræðingurinn - 1964, Blaðsíða 30

I
24 NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
Þessi íjallgerð, sem útlendir jarðfræðingar hafa nefnt Inselberge,
Tafelberge og tablemounlains, en innlendir stapa, einkennir tvö
stór móbergssvæði hér á landi. Falla þau raunar saman við út-
breiðslusvæði dyngnanna. Annað teygist frá Kili og Langjökli urn
vesturhluta Árnessýslu út á Reykjanesskaga. Hitt nær yfir mikinn
hluta Suður-Þingeyjarsýslu og allt Ódáðahraun. Víðkunnir stapar
eru t. d. Hlöðufell og Hrafnabjörg hér syðra og Sellandafjall, Blá-
fjall og Búrfell í fjallahring Mývatnssveitar.
Svo sérstiik og þó lík hvert öðru eru þessi fjöll bæði að lögun
og efni, að það er freistandi að ætla, að þau séu öll orðin til á
sama hátt. En kenningarnar, sem lram hafa komið um myndun
þeirra, hafa verið mjög ósamhljóða. Um jrær læt ég hér nægja að
vísa til fyrri skrila minna (Guðm. Kj. 1943, 1957 og 1960) og þeirra
rita, sem jrar er í vitnað. En ein kenningin jrykir mér öðrum senni-
legri, og verður ekki hjá komizt að rifja liana upp í allra stærstu
dráttum:
Staparnir urðu til á jökulskeiðum ísaldarinnar við eldgos undir
jökli. Basaltkvika tróðst upp úr undirlagi jökulsins, bræddi hvelf-
ingu upp í hann eða geil upp í gegnum hann. Þar stirðnaði hún í
gler eða bólstraberg vegna snöggrar kælingar í leysingarvatninu.
ísveggir héldu að á allar hliðar og konm í veg fyrir að gosefnin
dreifðust. Gosinu — ef gos skyldi kalla — gat lokið áður en meira
væri að gert. Árangurinn varð þá aðeins móbergshæð á jökul-
botni, ósýnileg, þangað til jökulskeiðinu lauk og jökullinn hvarf.
(Þessi kynni að vera uppruni ýmissa hinna minni móbergshæða og
-lella á Kili, t. d. Hrefnubúða, Fremri- og Innri-Skúta, Rjúpna-
lells og Dúfunefsfells). — En gerum ráð fyrir, að jarðeldurinn láti
ekki við þetta sitja, heldur hakli áfram eða taki sig upp aftur í
móbergshæðinni undir ísnum. Þá hleðst hún upp hærra og hærra,
unz hún rekur kollinn upp úr jöklinum eða öllu heldur upp úr
vatninu í ísgeilinni. Við Jrað breytist eðli gossins, því að nú kem-
ur ])að upp undir berum himni. í stað jress að áður hrúgaðist
upp glerkennt móberg og bólstraberg niðri í vatni milli ísveggja,
flæða nú hraun um auðan fjallskollinn og jnekja hann lögum úr
blágrýti eða grágrýti. Þessi lög eru hamrabeltin i brúnum Hrút-
fells, Kjalfells og annarra stapa. Hinar fagurhvelfdu bungur uppi
á mörgum stórum stöpum eru eingöngu úr hrauni og dæmigervar
dyngjur, ekki síður en t. d. Kjalhraun og Baldheiði. Slíkar dyngj-