Náttúrufræðingurinn - 1964, Blaðsíða 32

26
NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
.líbrigðileg'. Þar endar hraunið í hvassri hamrabrún, sem hefur
vissulega meiri svip af fjallshlíð en hraunbrún. Syðst og vestast.
upp af víkinni Karlsdrætti úr Hvítárvatni, er þessi brún um 300
metra há og illkleif, og lengsti kafli hennar, sá sem liggur að Fremri-
Fróðárdal, er uin 200 m hár, en síðan fer hún fækkandi til norðaust-
urs, ínn með Innri-Fróðárdal. Þetta er brekkan með strandlínun-
um, hverri upp af annari, sem fyrr var frá sagt.
Allur Leggjabrjótur er hraun fram á yztu brún. Að bergtegund
og gerð er það svipað Kjalhrauni, en talsvert meira máð og að
því skapi ellilegra. En þó er auðséð, að jökull hefur aldrei gengið
yfir það, nema hvað Langjökull hefur á síðustu öldum náð ívið
hærra upp í vesturbrekku dyngjunnar og rákað þar hraunklapp-
irnar og atað auri á 1—2 hundruð metra breiðu belti.
Niels Nielsen, síðar prófessor í landafræði við Hafnarháskóla,
varð fyrstur náttúrufræðinga til að lýsa Leggjabrjót og skýra mynd-
un lians. Hann kom þar í rannsóknarferð sumarið 1924 og með
honum Pálmi Hannesson, síðar rektor. Þeir vissu raunar ekki, að
allt þetta hraun — að meðtalinni dyngjunni, sem það er frá runnið
— hét Leggjabrjótur, og gáfu dyngjunni nafnið ,,Sólkatla“. Þeir
hlóðu vörðu, sem enn stendur, á gígbarminum, „ti! minningar
um fyrstu þangaðkomu mennskra manna“, eins og Nielsen kemst
að orði í ritgerð sinni (Nielsen 1927). En raunar smala Biskups-
tungnamenn Leggjabrjót á hverju hausti.
Lýsing Nielsens á Leggjabrjót er öll liin skilmerkilegasta og
fyllri en mín hér að framan. En um myndun Leggjabrjóts og ald-
ur höfum við Nielsen komizt að ólíkum niðurstöðum. Nielsen taldi
hann dyngju, og er það vissulega rétt. Honum var Ijóst, að fjallið
hefur aldrei hulizt jökli, og telur það því myndað eftir ísaldarlok.
Ég mun síðar færa rök að því, að það er samt nokkru eldra. Hamra-
brúnina miklu fram af hraun jaðrinum taldi Nielsen sigstall, brún-
in fylgdi misgengissþrungu í jarðskorpunni, sem hefði sigið sunnan
og austan sprungunnar, en staðið: eftir að norðan og vestan. Þetta
var þá mjög í samræmi við ríkjandi skoðun um margar brattar
og beinar fjallabrúnir á móbergssvæðum íslands. En um pessa
brún nær það engri átt.
Misgengissprungur eru vanar að vera nær beinar og fylgja viss-
um stefnum um stór svæði. En suðausturbrún Leggjabrjóts er
mjög óreglulega hlykkjótt og stefnir bókstaflega í allar áttir. Aftur