Náttúrufræðingurinn - 1964, Blaðsíða 15

NÁTTÚ RUFRÆÐINGURINN
9
Guðmundur Kjartansson:
Isaidarlok og eldfjöll á Kiii
Inngangur.
Kjölur er um 25—30 km breitt skarð eða sund, sem skilur Hofs-
jökul og Langjökul á Miðhálendi íslands. Mestur hluti hans er frem-
ur jafnlendur og liggur 400—700 m y. s. Þar eru vatnaskil milli
Suðurlands og Norðurlands og hægur halli frá þeim suðvestur til
Hvítár í Árnessýslu og norður til Blöndu í Austur-Húnavatnssýslu.
En á báðar hliðar, í austri og vestri, rísa randfjöll jöklanna, há og
brött, og að baki þeim jöklarnir sjálfir, enn hærri. Loks eru nokkur
stök fjöll og minni hæðir á dreif um jafnlendið.
Öll fjöll á Kili og þar í nánd eru eldfjöll að uppruna, en sjaldan
hefur jarðeldur látið Jrar á sér bæra eftir ísaldarlok og aldrei eftir
landnám. Þessi eldfjöll eru allfjölbreytileg að gerð, og Jrví nær hvert
þeirra er dæmiger fulltrúi sinnar gerðar. Af Jreim sökum er hið
stórskorna landslag á Kili einfalt og einkar sviphreint.
Um Kjöl liggur skemmsta leið milli byggða sunnan lands og
norðan. Hún fannst þegar á landnámsöld og hefur síðan lieitið
Kjalvegur. Vart er að efa, að landnámsmenn hafa nefnt Kjöl eftir
fjallgarði Jreim austan hafs, er skilur byggðir í Noregi og Svíjrjóð.
Vissu Jreir þó ekki það, sem hér verður síðar frá sagt, að þessii
nafnar gegndu um skeið sama hlutverki, jarðsögulegu.
Hér verður ekki nánara lýst landslagi á Kili í heild. Urn það
hafa áður ritað rnargir ferðalangar og náttúrufræðingar, og verð-
ur hér á eftir vitnað í lítið eitt af Jrví. En langsamlega gleggsta
lýsingu Jressa svæðis er að hafa á Uppdrætti íslands í mælikv.
1:100 000. Kortblað 55, sem nær yfir allan Kjöl, er eitt af hinurn
fallegustu blöðum Jressa verks danskra meistara — og er J:>á langt
jafnað.
Þær rannsóknir mínar á Kili, sem eru tilefni þessarar greinar,
voru að mestu gerðar á árunum 1958—1962. Þær voru að nokkru
leyti liður í rannsóknum vegna Jarðfræðikorts af íslandi, en einn-
ig í rannsókn virkjunarskilyrða við Hvítá á vegum raforkumála-
stjóra.