Náttúrufræðingurinn - 1975, Blaðsíða 34

158
NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
ar í öllum smáatriðum og síðar verður vikið að vandkvæðum,
sem eru á því að segja til um samsetningu hortinna kristalla. Þó
er mögulegt að draga ályktanir a£ dreifingu einstakra e£na, sem
a£ ýmsum ástæðum eru útilokuð £rá öllum þeim kristöllum sem
myndast meðan meginhluti kvikunnar storknar. Þessi efni safnast
fyrir í kvikunni, uns magn þeirra er nægjanlega mikið til að mynda
eigin efnasambönd.
Eitt þessara efna er kalíum. Kalíum fær hvergi inni í kristöll-
um, nema lítilsháttar í plagíóklas, uns kalifeidspat byrjar að falla
út. Þá er kvikan orðin mjcig kísilrík (samsetning graníts) og til þess
að ná þeirri samsetningu verða a. m. k. 88 hundraðshlutar upp-
haflegu kvikunnar að hafa skilist frá sem kristallar.
í kísilríkustu Heklugjóskunni sjást þess engin merki að kalífeld-
spat liafi byrjað að myndast og því er hægt að reikna út hversu
mikið kalí kvikan ætti að innihalda ef móðurkvikan hefur sam-
setningu basalts í nágrenni Heklu.
Basaltið frá Lambafit, sem kom upp í gosinu 1913, inniheldur
0,49 hundraðshluta af kalíumoxýði. Ef 88 hundraðshlutar þessar-
ar kviku kristallast og kalíum verður stöðugt eftir, inniheldur kvik-
an sem eftir er 5 hundraðshluta kalíumoxýðs. Kalíumríkasta gjósk-
an frá Heklu (H-5) inniheldur 2,8 hundraðshluta kalíumoxýðs.
Snefilefnið rubídíum safnast einnig fyrir í kvikuafganginum
og á, ef nokkuð, ógreiðari aðgang að fyrstu kristöllunum en kalíum.
Lambafitarhraun inniheldur 22 milljónustu hluta af rubídíum
og við kristaldiffrun ætti lokakvikan sem svarar til súru gjóskunnar
í Heklu að innihalda 176 milljónustu hluta rubídíums. H-5 hefur
þó aðeins 53 milljónustu liluta þessa efnis og sú móðurkvika sem
H-5 væri komin af, í anda diffrunarkenningar, ætti að innihalda 6
milljónustu, hluta rubídíums.
Hér er um tvennt að velja. Annað hvort hverfur kalíum og rubí-
díum úr kvikunni eftir eðlisefnafræðilega óþekktum leiðum eða
kristaldiffrun er ekki meginorsök breytileika í efnasamsetningu
bergtegunda Heklu.
Diffrunarkenningin og kristallar í kvikunni
Meginatriði diffrunarkenningar er myndun og aðskilnaður krist-
alla í kviku. í kviku, sem er að diffrast, hljóta kristallar að vera á
sveimi, sumir nýmyndaðir og smávaxnir, aðrir stærri. Gossaga