Fálkinn - 20.12.1940, Blaðsíða 24

18
F Á L K I N N
SVEINN PÁL§S«M-
lækniriflin ogr iiáttfllrflifræðiiis'uriiiii
Eina myndin, sem til er af SVEINI PÁLSSYNI, er eftir Sœmund Magn-
ússon Ilólm. Birtist hún hjer að ofan, með leyfi Þjóðmenjavarðar og
er tekin í mót eftir ritimi ,,íslenskir listamenn".
ÍSLENSK náttúrufræSi er ung. Það
I er eiginlega ekki fyr en á siSustu
áratugum, sem þjóSin hefir eign-
ast visindalega mentaða menn í flest-
um aimennum greinum náttúrufræS-
innar, jurtafræSi, dýrafræSi, jarS-
fræSi og eSlis- og efnafræSi. Fyrir
30— 40 árum fór aS rofa til; auk
Þorvalds Thoroddsen, sem þá var
orSinn kunnur maSur, störfuSu nátt-
úrufræSingarnir Bjarni Sæmundsson
og Stefán Stefánsson og siSar dr.
Helgi Jónsson, Þorkell Þorkelsson
og dr. Helgi Pjeturss. En siSustu
10—15 árin hefir fjöldi bæst viS
hópinn.
Fyrir 100 árum voru íslenskir nátt-
úrufræSingar svo sjaldgæfir menn,
aS almenningur leit á þá sem annar-
legar verur og sumir töldu þá göldr-
ótta eSa ekki belri en galdramenn.
Kenningar þeirra og skoSanir fóru
oft í bága viS þjóStrúna og þessvegna
leit fólkiS þá hornauga. Jónas Hall-
grimsson var alls ekki vel sjeSur þeg-
ar hann var aS ferSast um ísland
fyrir JiundraS árum og um Eggert
Ólafsson fóru tröllasögur hundraS
árum áSur.
NokkuS öSru máli gegnir um Svein
Pálsson, eftirmann Eggerts og fyrir-
rennara Jónasar. Hann mun hafa
haft meiri alþýSuliylli samtíSar sinn-
ar en hinir, og má eflaust þakka þaS
því, aS liann var bæSi bóndi og
læknir og lifSi viS líkan hag og
alþýSan sjálf, auk þess sem hann
var maSur afar viSfeldinn. Saga
hans er baráttusaga mannsins, sem
ekki fær aS njóta sín þar, sem liann
gat afrekaS mest, en gefst samt al-
drei upp og starfar aS liugSarefn-
um sínum jafnframt því, sem hann
vinnur baki brotnu erfiSisvinnu og
stundar lækningar, til þess aS draga
fram lífiS.
Um Svein Pálsson hefir eigi margt
veriS skrifaS, og þaS milda dag-
bókasafn og nátlúrufræSiritgjörSir
sem eftir hann liggur, er aS mestu
ieyti óprentaS. ÞaS sem segir hjer
á eftir um Svein Pálsson er aS mestu
tekiS eftir rilgerS Þorvalds Tlior-
oddsens um hann í LnndfræSisöcu
íslands. Getur Þorvaldur þess, aS
hann hafSi safnaS cfni til itarlegri
æfisögu Sveins, „sem jeg ætla mjer
aS rita, ef timi og kringumstæSur
levfa“, en af þvi mun þó ekki liafa
orSiS. Þorvaldur Thoroddsen hefir
liaft fullan skilninff á hinu mikils-
verSa visindastarfi Sveins Pálssonar
off Jónas Hallcrimsson einnig, og má
aS l'kindnm bnkka þeim s<Sarnefnda
aS hin mer'kileaa FerSahók Sveins
er enn til. hvi aS .Tónas kevnti hand-
ritið off ffaf Bókmentafielaffinu hað
off er hað nú til hier á Landshóka-
safninu ásamt almanökum Sveins og
ýmsum brjefum og skjölum.
Þó að æfistarf Sveins Pálssonar
yrði að mestu leyti sunnanlands var
hann SkagfirSingur aS ætt, fæddur
á Steinsstöðum þann 25. apríl 1762.
En beinin bar hann í SuSur-Vík i
Mvrdal 24. april 1840 og er þá öld
liðin frá dánardegi hans á þessu ári.
Páll Sveinsson faSir hans var smið-
ur góður og erfði Sveinn þá kunnáttu,
en GuSrún móðir hans var liósmóð-
ir og má vera að honum hafi þaðan
verið runnin læknishneigSin. Fór
Sveinn fimtán ára á Hólaskóla og
útskrifaðist þaðan tvítugur, árið
1782. Hann vandist snemma ferðalög-
um og fór á skólaárum sínuin lesta-
ferðir alla leiS suður á SuSurnes til
skreiðarfanga, og fór þá Kaldadal
og Stórasand. Er ekki ólíklegt, að
þær ferðir liafi orðið til þess, að
vekja áhuga hins bráðgáfaða ungl-
ings fyrir nátlúru landsins. Menta-
stofnanir voru þá engar til í land-
inu og Sveini mun ekki hafa þótt
árennilegt að sigla til útlanda til að
nema þau fræði, sem hann þráði
mest, en það var læknisfræðin, sem
í lná daga var einskonar forskóli
allra náttúruvísinda, sjerstaklega líf-
rænna. Veturinn eftir aS liann varð
stúdent, rjeðst hann l)á til sjóróðra
suður í Keflavík og komst þaðan
haustið eftir til landlæknisins i Nesi
við Seltjörn, Jóns Sveinssonar, og
tók að læra læknisfræði hjá honum.
Þar var hann fjögur ár og gat sjer
bestu kynni, bæði persónuleg og sem
læknir. En hálfþrítugur siglir hann
svo til Kaupmannahafnar og tók að
stunda náttúrufræði og læknisfræði,
og bjó á Garði. Las hann af kappi
læknisfræði, efnafræði, steinafræði
og grasafræði og tók próf í þcssum
greinum. Frá þessum árum eru
fyrstu prentuðu ritsmíSarnar eftir
Svein, i gömlu „Fjelagsritunum“, sem
hann skrifaði að mestu leyti árin
1788 og 1789. Var Sveinn ácætlega
ritfær og skrifaði bæði Ijóst mál og
skemtilefft.
Árið 1789 stofnuðu nokkrir dansk-
ir vísindamenn náttúrufræSifjelag,
fyrir forgöngu náttúrufræðingsins
Martin Vahls og starfaði þetta fjelag
að nafninu til i fimtán ár. Áhugi út-
lendinga fyrir náttúru íslands var
allmikill, þvi að ísland var undra-
land í því tilliti. Nú rjeð þetta fje-
lag Svein til þess að ferðast um ís-
land til rannsókna, og voru það ekki
smáræðis kröfur, sem til hans voru
gerðar og í öfugu hlutfalli vð launln.
Hann átti að fá 300 dala árslaun,
en ekkert aukreitis fyrir áhöldum
eða ferðakostnaði, en með því verð-
lagi, sem þá var, hrökk þetta skamt.
Hófst þar barátta náttúrufræðings-
ins við fátæktina, sem gerði honum
þá og síðar erfitt fyrir að rækja
störf sín eins og hann vildi og end-
aði með því, að hann varð að hverfa
að öðru til þess að bjarga lífinu.
Hinsvegar á hann „að finna, safna
og lýsa náttúrugripum á íslandi frá
öllum þrem náttúruríkjum (dýra-,
grasa- og steinafræði) og athuga
notkun lilutanna í atvinnuvegum
manna“. Hann á að athuga líffræði
dýra og jurta og yfirleitt er lionum
ætlað svo víðtækt starfssvið og um-
fangsmikið, að ekki hefði veitt af
tíu sjerfræSingum til ]>ess að komast
nokkurnveginn yfir það alt, á mörg-
um árum. Hann á að ferðast upp
um fjöll og firnindi og hann á að
rannsaka fiskigöngur og sjávargróS-
ur. Og til þessara rannsókna var
honum ekki sjeð fvrir einföldustu
verkfærum, hvað þá aðstoS.
Rannsóknarferðirnar.
Sveini befir alls ekki dulist, að
náttúrufræðifjelagið hafði til of mik-
ils mælst, en gat þó ekki neitað sjer
um aö nota þetta tækifæri til að
sinna hugöarelnum sinum. liann
leggur upp frá Kaupmannahöín i
júnnyrjun 1791, og kemur eltir mán-
aöar uuvist ’tii KeyKjavikur. Sumri
er farið að halla og alt óbúið undir
langierð, svo að þetta sumar kemst
hann lengst vestur á Mýrar, en not-
ar annars tímann til smáferða kring-
um Reykjavik. Jafnframt náttúruat-
liugunum sinum fjekst liann talsvert
við lækningar. Næsta vetur dvaldi
hann iengst af í Viðey, hjá Sltúla
fógeta, og í Nesi, Görðum, Bessa-
stöðum og Meðalfelli i Kjós. Skúli
var áhugasamur um nátlúrufræði og
mun hafa liaft gaman af að eiga tal
við jafn lærðan mann og Sveinn var
í þeim fræðum. Auk þess átti hann
að annast styrkgreiðsluna til Sveins,
en svo lirapalega tókst til annað
starfsárið, að lagt var hald á sjóði
fógetans og fjekk Sveinn því ekki
peninga og tafðist af þeim sökum
frá lengri ferðalögum fram yfir mið-
sumar. Um vorið (1792) hafði hann
farið um Kjós, Kjalarnes og að Þing-
völlum, en 2. ágúst leggur hann upp
i lengri ferð, austur yfir Mosfells-
lieiði og þaðan upp á Skjaldbreið
og um Kaldadal að Húsafelli og gisti
þar hjá síra Snorra. Frá Húsafelli
fór hann um Kalmanstungu á Arn-
arvatnsheiði og um Stórasand norð-
ur að Steinsstöðum, eftir 14 daga
ferð frá Reykjavík. Dvaldi hann um
tíma i Skagafirði og mældi þar ýms
fjöll. SuSur lijelt liann í september-
lok og fór VatnskarS og fyrir Ok
og kom í Viðey 9. október og sat
þar um veturinn og skrifaði Skaga-
fjarðarlýsingu sína.
Næsta sumar, 1793, ferðaðist hann
unt Suðurlandsundirlendið. — Fór
skömmu fyrir Jónsmessu austur um
Hellislieiði, skoðaði Hveragerði og
fór þaðan niður á Eyrarbakka og
um neðanverð IJoltin austur að Odda
og HlíSarenda, en þar fjekk hann
ígerð og lá í liálfan mánuð. Dvaldist
hann lengi í Rangárvallasýslu og fór
efri leið til baka, um Landsveit,
Skeið og Ilreppa og þaðan út í
Tungur, að Geysi. Frá þessari ferð
hans er lýsing á Rangárvallasýslu
og ágæt ritgerð um Geysi, er geymir
margt merkilegt um hverina. Þaðan
fór hann á Þingvöll og skoðaði staS-
inn og þá niður með Sogi og í Ölfus-
ið, hjelt svo aftur austur og skoðaði
Hekíuhraun og síðan skriðjökla i
Eyjafjallajökli, jökulöldur og lag-
skiftingu jökulsins. Hinn 16. ágúst
gekk hann á Eyjafjallajöku'. Fór frá
HlíSarenda ríðandi að Stórumörk
og upp að Illagili og kom upp á
Guðnastein klukkan sjö, eftir 5%
tíma ferð frá Hlíðarenda. Þoka var
á, en fjallatindar stóðu upp úr og
sást bæði Hofsjökull, Langjökull og
SkjaldbreiS. EUefu dögum siSar gekk
hann á Heklu, en var ekki heppinn
með veSur. Þar kom hnnn nftur fjór-
um árum seinna og þá í áffæ'u veðri
off skyffni. Dvnldi hnnn nú við crasa-
skoðun i FljótshliSinni um skeið, en
fór svo 2. sentember austur í Skafta-
felksvslnr. Fór bann FiallnbnksleiS
svðri, úr FljótshliS upn með Mnrkar-
flióti off unn undir Torfajökul. bví
að Sveinn hnfði ætlnS nð skoðn bveri
þar, sem Egfferf Ölnfsson hnfði snfft
frá, en fnnn ekki. Hjelt linnn siðar
austur Mælifellssand að Hemru í