Fálkinn - 22.05.1963, Blaðsíða 8

Uppdráttur er sýnir aðalátök kippanna á hverjum stað. Fyrsti jarð-
skjálftinn, 26. áy. gerði■ mest spell á Rangárvöllum og Landsveit, en
hræringarnar 5. sept. í Flóa og Ölfusi.
SKÚLI SKÚLASON, fyrrveranch ritstjóri
FÁLKANS, sknfar þessa grein um jarð"
skjálftana 1896, einhverja mestu jarð-
skjálfta í manna mmnum hér á landi. —
Efni af þessu tagi er okkur hugstætt,
vegna hinna miklu jarðhræringa, sem
urðu hér í vetur og kunnar eru af frétt-
um blaða og útvarps.
FIMMTÍU ára gömul endurminning
er mér að jafnaði ríkust í huga er hann
hvarflar til þess, sem liðið er. Hún hef-
ur ekki fyrnst og aldrei sokkið í kaf
undir gífurtíðindi tveggja heimsstyrj-
alda eða þokað fyrir eldsvoða og sjó-
slysum. Þó kostaði þessi atburður ekki
nema fjögur mannslíf. En hann hristi
bókstaflega heilan landshluta, og kom
róti á hugi manna um allt ísland og
enda víðar.
Það var jarðskjálftinn 1896, og land-
ið hristist svo eftirminnilega að í Árnes-
og Rangárvallasýslum stóðu aðeins eftir
alveg óskemmd rúmlega 800 bæjarhús
af 7748 og 1300 peningshús af rúmum
ellefu þúsund. Á fáeinum sekúndum,
sem skiftust á fimm daga gjörféllu
1309 mannabústaðir og 2400 gripahús.
En margfalt fleiri skemmdust meira og
minna. Svæðið frá Markarfljóti og
vestur að Hellisheiði var að miklu leyti
í rúst, líkt og atómsprengja hefði fallið
í Holtunum. En fólk og fénaður lifði.
Það má í rauninni heita furðulegt, að
eigi skyldu farast nema fjórar mann-
eskjur, ekki síst þegar þess er gætt að
verstu kippirnir komu eftir háttatíma.
Tjón á skepnum var ekki teljandi, að-
eins á stöku stað drápust kýr í fjósi.
Þrátt fyrir hið mikla húsatjón setti jarð-
skjálftinn því ekki nærri eins varanleg
merki og sumir aðrir viðburðir, svo sem
fellirinn fjórtán árum áður, að ekki sé
talað um móðuharðindin. Þó að ýmsir
yrðu að fækka bústofni sínum að mun
vegna þess að hætta varð heyskap
vegna jarðskjálftans, þá urðu áhrifin
ekki varanleg. Sárin eftir jarðskjálft-
ana gréru ótrúlega fljótt.
En endurminningin um atburðinn
lifði. í mörg ár á eftir lifði jarðskjálft-
inn sem mesti atburður í lífi þáverandi
manna, og aðrir atburðir voru miðaðir
við hann, — svo og svo mörgum árum
fyrir eða eftir jarðskjálftasumarið, sagði
gamla fólkið. Og mér kæmi ekki á
óvart þó að sumir gerðu það enn.
Endurminningar sex ára gamals
barns, eins og ég var þegar þetta skeði,
eru ekki greinargóðar til yfirlits. Þar
vantar samhengi og niðurskipun —
heildaryfirlit. Það eru aðeins einstakar
myndir, sem geymast í huganum, en
þær eru skýrar, þó að allt samhengi
vanti. Frásögnin, sem fer hér á eftir
byggist ekki nema að litlu leyti á þeim.
En til eru góð gögn í málinu, þar sem
er jarðskjálftasaga Þorvaldar Thorodd-
sen og skýrslur þær, sem hann safnaði.
★
Ég man enn, eins og það hefði skeð
í gær, kvöld eitt að áliðnum engjaslætti
austur í Odda. Það hafði komið þerrir
eftir langan rosa, og allir í Oddahverf-
inu voru að keppast við að flytja heim
af engjunum. Vegurinn var langur og
erfiður, því að yfir mestan hluta Þver-
ár var að fara. Faðir minn fór á milli
og vegna þess að sjáanlegt þótti að
rigning mundi verða komin morguninn
eftir vildi hann koma af einni ferð til,
þó að komið væri fram í dimmu. Það
var sjötta ferðin hans þann daginn, en
hver ferð tók nærfellt þrjá tíma.
Hvernig sem á því stóð, þá vildi ég
ekki fyrir nokkurn mun að hann færi,
og fór að skæla. Ég gerði það ekki oft,
ekki síst svona upp úr þurru, en þegar
ég gerði það, þá var það eftirminnilega
gert og haldið áfram lengi. Ég man að
ég hengdi mig utan um fótinn á föður
mínum og reyndi að lafa á honum þegar
hann gekk vestur yfir bæjarhólinn til
lestarinnar. Vitanlega varð ég að láta í
litla pokann; faðir minn fór en ég hélt
áfram orginu í vonsku. Móðir mín hirti
mig og háttaði mig upp í rúm og sat
yfir mér þangað til ég varð sofnaður.
Vegna þessarar frátafar var hún ekki
komin í rúmið þegar jarðskjálftinn
byrjaði, klukkan rúmlega tíu.
Þennan versta kipp þar um slóðir
svaf ég af mér. Ég vaknaði um morgun-
inn, ekki í rúminu uppi á lofti, heldur
í flatsæng niðri í húsinu, var úrillur
og furðaði mig á hvernig ég væri þang-
að kominn. Og nú var mér sögð sagan.
Og ein stúlkan heima gaf mér í skyn,
að þessi voveiflegi atburður mundi hafa
komið af því hve ég hefði verið óþægur
í gærkvöldi.
Skömmu eftir að ég sofnaði hafði
þytur heyrst í lofti og svo hafði húsið
líkt og tekist á loft og skekktist til og
frá. Ægilegur hávaði hafði orðið af
brestunum í húsinu og af hruni alls sem
hrunið gat af hillum og veggjum, en
innan um þennan hávaða heyrðust
kirkjuklukkurnar látlaust hringja, og
enda eftir að kippurinn sjálfur var
búinn, en hann stóð rúma mínútu.
Móðir mín, og eldakonan og blindur
maður, sem lengi var hjá okkur í Odda,
Gunnar gamli, voru eina fullorðna fólk-
ið heima, því að allir voru á engjum,
Og svo við krakkarnir, á aldrinum 8
ára til fárra mánaða, fimm talsins. Við
vorum borin niður og flatsænguð, svo
að fljótlegra væri að koma okkur út
um glugga ef illa færi, en Gunnar
gamli tók ekki í mál að vera í húsinu.
Það var tjaldað yfir hann úti á túni
og þar svaf hann að mig minnir fram
undir haust. Hann var nokkurn veginn
sannfærður um að jörðin væri að for-
ganga og dómsdagur í nánd.
Nú er að segja frá fólkinu á engj-
unum. Það var verið að girða á lestinni
þegar jarðskjálftinn skall á. Engjarnar
eru flatar grundir út í Þverá og bakk-
arnir ekki nema svo sem mittisháir
víða, enda fór nú að gefa á, því að
öldurnar úr ánni riðu yfir bakkana.
8 FÁLKINN