Vikan - 12.09.1968, Blaðsíða 13

Einu sinni þekkti ég mjög strangan dómara. Hann hét Thomas de Maulan og var af lág-
aðli. Ilann ákvað í stjórnartið Mac-Mahons að helga sig lögfræðistörfum í þeirri von að
geta orðið dugandi maður í embætti í nafni konungsins. Skoðanir sínar áleit hann óvéfengj-
anlegar, enda hafði hann aldrei hvikað frá þeim. Því óðar er maður hvikar frá skoðun sinni,
birtist. honum nýtt sjónarmið og þá skilst honum um leið, að hann hefur vaðið í villu.
Hann var héraðsdómari í smábænum X, þar sem hann átti þá heima. Hann vakti manni
virðingu, og jafnvel nokkra samúð. Hann var hár vexti og horaður, hörundið strengt að
beini, andlitið gulleitt. Hann kallaði sig herra Thomas, ekki vegna þess að hann liti niður
á aðalstign sína, heldur vegna þess að honum fannst sem hann mundi kafna undir nafni, ef
hann hefði þann titil, sem hann var borinn til. Ég hef umgengizt hann nóg til þess að geta
fullyrt að mannkostirnir svöruðu til þess sem ráða mátti af útlitinu, og þó að maðurinn væri
næsta skaplítill og ekki sérlega gáfaður, var honum nóg göfugmennska í blóð borin. Sjálfur
trúði ég því að hann væri vammlaus maður. En eftir að ég hafði séð hvernig hann stóð í
stöðu sinni sem rannsóknardómari, varð mér það ljóst, að skyldurækni hans var slík, að það
gerði réttdæmi hans að engu og villti um fyrir honum. Hann var með afbrigðum guðhrædd-
ur, og hugtökin synd og afplánun voru honum miklu nærtækari, en hugtökin glæpur og
refsing, og það var auðséð að refsingarnar, sem hann dæmdi menn til, áttu að hans dómi
að vera þeim til afbötunar, fremur en typtingar. Iiann áleit að mannleg réttvísi væri ímynd
guðlegrar réttvísi, þó daufari væri. í barnæsku hafði honum verið kennt að trúa því að
þjáningin væri guðs gjöf og sjálfsagt að hver sá fengi á henni að kenna, sem rangt hafði
aðhafzt. Honum var ljúft að dæma menn til refsingar. Manngæzka hans fékk þá fyrst notið
sín. Sjálfur lét hann aldrei hjá líða, að þakka guði fyrir hverja sína meinsemd, smáa og stóra,
jafnt tannverk sem lifrarbólgu, en þetta áleit hann vera refsingar sendar sér af guði svo
hann mætti afplána erfðasyndina og ávinna sér eilífa lausn frá henni, og nákvæmlega hið
sama gekk honum til að dæma flakkara í fangelsi og til typtunar, það gerði hann af góð-
mennsku svo þeim mætti auðnast yfirbót synda. Ur barnalærdómi sínum dró hann nokkurs-
konar heimspeki lögmálsins, og hve illa sem hann í rauninni kom fram, stafaði það aldrei af
neinu nema heiðarleik og hjartans einfeldni. Rangt hefði verið að kalla hann grimman. En vel
hafði mátt til sanns vegar færa að hann væri ekki miskunnsamur heldur. Hann vissi of
lítið um mannlega þjáningu, gerði sér ekki ljósa grein fyrir þessu, þekkti það ekki heldur
af eigin raun. Hugmyndir hans um það voru einvörðungu fræðilegar. Hann hafði nokkurs-
konar dulrænt dálæti á fangelsum, og einu sinni sýndi hann mér með öllum merkjum um
mikla innri fullnægingu og gleði nýtt fangelsi sem hafði verið byggt innan lögsagnarumdæm-
is hans, hvítt, hreint, þögult og skelfilegt hús, Þar sem fangaklefarnir voru í hvirfingu um-
hverfis stofu fangavarðarins í húsinu miðju, eins og í kringlóttum turni. Þetta var engu líkt
nema rannsóknarstofu sem reist hafði verið af vitlausum mönnum í þeim tilgangi að gera
aðra vitlausa. Og vissulega hafa það verið vitleysingar af verra tagi, þessir menn, sem að
þessu stóðu, og ætluðu sér með því að betra glæpamenn, en ekki varð með neinu móti séð,
að neitt mundi af því hafast nema forheimskun þeirra og spilling. Herra Thomas var á öðru
máli. Hann horfði þegjandi en með innilegri ánægju á þessa hrelling. Hann gerði sér sem sé
sínar sérstöku hugmyndir um þetta, hann áleit að fangi væri aldrei einsamall því guð væri
hjá honum. Og hann sagði af þeirri djúpu rósemi hjartans sem rétt breytni veldur: „Ég
hef sent fimm eða sex syndara fram fyrir auklit skapara þeirra og æðsta dómara. í öllum
heimi er ekkert hlutskipti öfundsverðara en þeirra." Þessum dómara var fyrirskipað að halda
réttarpróf í ýmsum málum og m.a. einu sem kennari nokkur var við riðinn. Á því tímabili
var yfirlýstur ófriður milli klausturskóla og rikisskóla. Fyrst höfðu lýðveldissinnar sýnt fram
á þekkingarleysi og hrottaskap munkanna, en þeir létu ekki standa á svari og sögðu kenn-
ara nokkurn við ríkisskóla hafa sett barn upP á glóandi kolaofn. Aðallinn tók þetta trúan
legt án rannsóknar. Og var þetta atvik útmálað sem gaumgæfilegast, svo úr varð mikill æs-
ingur, og barst málið í hcndur réttvísinnar. Herra Tliomas, svo heiðarlegur sem hann var,
hefði ekki látið ofstæki hlaupa með sig í gönur, ef hann hefði vitað að þetta var af ofstæki
gert. En í stað þess áleit hann að engum gengi neitt til nema samvizkusemi, og auk þess
áhugi á guðlegum málefnum. Honum þótti það vera skylda sín að veita viðtöku ákæruskjal-
inu gegn ríkisskólanum, og gætti þess ekki hve ókafur hann var sjálfur að mega veita þessu
fulltingi. Það er óhætt að segja að hann hafi fylgt því fram af mestu nákvæmni og samvizku-
semi. Hann stjórnaði vitnaleiðslum í samræmi við hinar viðteknu aðferðir réttvísinnar, og
árangurinn varð hinn furðulegasti. Börnin þrjátíu úr bekknum svöruðu fyrst illa, síðan skár,
seinast ógætlega. Eftir einn mánuð voru svör þeirra orðin svo góð, að ekkert bar á milli,
heldur fengust þrjátíu vitnisburðir fyllilega samhljóða, og þessi börn, sem fyrst höfðu sagt
að þau hefðu ekki séð neitt af þessu, lýstu því nú yfir hátt og skýrt og öll með nákvæmlega
hinu sama orðalagi, að þau hefðu séð barnið sitja með beran rass á glóandi heitum ofni. Herra
Thomas þóttist hafa sigurinn í hendi sér, en þá kom kennarinn til skjalanna og tókst að
sanna það fyllilega að enginn ofn væri í skólastofunni, og hefði aldrei verið. Þá komu vöflur
ó herra Thomas, og fór hann að gruna að ekki væri allt með felldu um vitnaleiðsluna. En
ekki datt honum í hug, að það væri hann sjálfur, sem hefði lagt börnunum orð í munn.
Ákveðið var .að framfylgja ekki vitnaleiðslum frekar en orðið var. Kennaranum var sleppt
með harðorðri viðvörun og honum fyrirskipað að hafa betri hemil á bræði sinni og fauta-
skap framvegis. Börnin úr klauslurskólanum komu hvert með sína blístru og blístruðu ákaft
honum til háðungar fyrir utan skólann, sem hann kenndi við.
Hvar sem hann sást dundi á honum þetta smánaryrði: Rass-steikjari, Rass-steikjari, og það
var hent í hann grjóti. Þegar skólastjórinn frétti þetta, samdi hann skýrslu, þar sem því var
lýst yfir, að þessi kennari skyldi ekkert hafa yfir nemendum sínum að segja, og var honum
svo sagt upp. Hann var iátinn fara til þorps nokkurs, þar sem töluð er mállýzka sem hann
skilur ekki. En nafnið fylgdi honum. Hann er aldrei kallaður annað en Rass-steikjari. Þetta
er hið eina orð í frönsku sem menn kunna þar á staðnum.
Ég komst að því einu sinni þegar ég heimsótti herra Thomas, hvernig á því stendur, að|
öll vitnin svöruðu svona eins og einum rómi. Þegar ég kom, var hann að yfirheyra vitni með
aðstoð réttarritarans. Ég lét sem ég ætlaði að fara, en hann bað mig að doka við, því sér þætti
Framhald á bls. 33.
1 þrjátíu ár bar nafn Ana-
tole France, sem hét réttu nafni
Jacques Anatole Thibault, hæst
í frönskum bókmenntum. Hann
hlaut mikla viðurkenningu
gagnrýnenda, en hafSi einnig
djúp áhrif á alþýðu manna.
Síðan Voltaire leið hafði enginn
franskur rithöfundur getið sér
slíkan orðstlr sem hann.
Anatole France fæddist í Par-
ís 16. apríl 1844. Faðir hans var
bóksali. Snemma kom í Ijós,
að Anatolc var miklum gáfum
gæddur, og var hann því sett-
ur til mennta. Hann las reiðinn-
ar ósköp, en fékkst lítið við
skriftir á æskuárum sínum.
Hann hafði ofan af fyrir sér
með því að semja slagorð fyrir
auglýsingafyrirtæki og skrifaði
vikulega greinar fyrir blaðið
Univers Illustré. Hann orti ljóð
fyrir sjálfan sig, en birti þau
ekki. Það var ckki fyrr en
1881, þegar hann var orðinn 37
ára gamall, sem fyrsta skáld-
saga hans kom út. Hún hét
Glæpur Sylvester Bonnard og
hlaut góða dóma.
1883 kynntist Anatole France
Arman dc Caillavet. Hún var
gáfuð kona og framgjörn og
átti marga vini meðal leiðandi
stjórnmálamanna þessa tima.
Vinátta hcnnar og France hélzt
alla ævi, og hún hvatti hann
ákaft til þess að helga sig rit-
störfum. Ilún átti mestan þátt
í að gera hann að frægasta rit-
höfundi Frakklands á sfnum
tima. Ilann tileinkaði henni
eina af bókum sinum með þess-
ulm orðum: ,,Til Arman de
Caillavct. Þcssi bók hefði ekki
verið skrifuð nema mcð henn-
ar hjálp. Án hennar mundi ég
enga bók skrifa.“ Frægð Ana-
tole France fór stöðugt vax-
andi, og bækur hans urðu alls
fimmtiu.
Hclztu verk hans cru: Tais,
P-uða liljan, Eyja mörgæsanna,
ppreisn englanna, Pétur litli
,g ævisaga Jóhönnu af Örk.
í upphafi ferils síns var Ana-
tole France kaldhæðinn, mein-
yrtur og efagjarn. En í kring-
um 1900 tóku skoðanir hans að
breytast. Hann fékk samúð með
þeini öflum, sem vildu stuðla
að auknum framförum og bætt-
um lífskjörum. Ilann varð rót-
tækari með árunum og tók sér
^ loks stöðu í hópi byltingarsinna.
ZHann kom mjög við sögu fræg-
tnsl u málaferla, sem orðið hafa
\í sögu Frakklands. Ilann gekk
rfí lið með rithöfundinum Emil
SZola og hjálpaði honum að
Iverja liðsforingjann Alfred
jDreyfus gegn ásökunum þeim,
|sem á hann voru bornar. Þeg-
ar fyrri heimsstyrjöidin brauzt
lút, brugðust vonir Anatole
■France, og hann tók aftur að
lefast um, að mannkyninu væri
Iviðbjargandi. Hann lézt í Tours
13. októbcr 1935.
36. tw. VIKAN 13