Vikan - 12.09.1968, Síða 16

Vlfl
ENDUR FVRIR
GYLFI GRÖNDAL TÖK SAMAN
TEIKNING BALTASAR
Að sumarlagi leggja Reykvíkingar gjarnan
leið sína til Árbæjar í leit að liðnum tíma.
Sú var tíðin, að þreyttir ferðalangar komu
við í Árbæ og tóku sér gistingu þar og komu
hestum sínum fyrir, meðan þeir dvöldust í
Reykjavík. Sagt er, að margur ferðamaður-
inn hafi hugsað með hlýjum huga til Ár-
bæjar, þangað sem hann kom þreyttur og
hrakinn og þurfandi skjóls og næringar og
fékk hvort tveggja í ríkum mæli. Og ekki
er ósennilegt, að einhvern tíma þegar fjöl-
menni var í baðstofunni hafi borið á góma
þann atburð, sem válegastur hefur orðið í
sögu Árbæjar.
ANAUÐUGIR
KOTBÆNDUR
Við hverfum aftur til ársins
1704. Mörgum kann að leika hug-
ur á að vita, hvernig umhorfs hafi
verið í Reykjavík á þessum tíma,
en um það höfum við engar heim-
ildir. Ef frá er skilin frásögnin !
Landnámu um Ingólf og öndvegis-
súlurnar og frásögn í íslendinga-
bók, er hvergi getið um Reykjavfk
nema í Harðarsögu. Þar er sagt
frá, að Þorkell máni hafi búið þar.
Síðan týnist Reykjavík úr sögunni,
og hennar er vart getið niður eftir
öllum öldum. íslandssagan gerist
þá á öðrum stöðum, eins og til
dæmis í Skálholti, á Hólum og
Bessastöðum. En skyndilega skýtur
Reykjavík upp kollinum í sögu
landsins, en það er ekki fyrr en
fyrir um tvö hundruð árum.
Um Arbæ við Elliðaór eru hins
vegar til heimildir frá þessum tíma.
Þar bjó þá að hálfum bænum Sæ-
mundur Þórarinsson, ættaður úr
Grímsnesi. Kona hans var Steinunn
Guðmundsdóttir. Hún hafði tvíveg-
is verið gift áður, og voru hjá henni
tvö börn af fyrsta hjónabandi og
eitt af öðru, en þau Sæmundur
honum fram ( hylinn með dútré,
sem hann hafði í hendi.
Sigurður l-.vaðst hafa gert þetta
eftir þráláta eggjan Steinunnar,
konu Sæmundar. Hann fullyrti, að
hún hefði æ ofan [ æ beðið hann
að granda honum með einhverju
móti, þegar hann sæi sér færi á.
Eftir játninguna var Sigurðar gætt
eins rækilega og frekast var kost-
ur. Vakað var yfir honum um næt-
ur til skiptis af öllum bæjum á Sel-
tjarnarnesi.
DÓMUR 0G AFTAKA
Næsta mánudag eftir allraheil-
agramessu 3. nóvember þingaði
Niels Kier sýslumaður sitt fyrsta
þing að Varmá í Mosfellssveit um
dauðamál Sæmundar Þórarinssonar.
Sigurður Arason var leiddur fyrir
réttinn og játaði hann allt hið sama
sem hann hafði játað fyrir Páli
Beyer nokkru áður. Steinunn var
einnig leidd fyrir rétt, en hún neit-
aði ! fyrstu öllu því, sem Sigurður
bar fram. Þó fór svo að lokum, að
hún viðurkenndi, og mun það hafa
gerzt fyrir umtölur Páls Beyers, sem
einnig var á þinginu.
Málið var síðan sett fyrir lög-
rnann, en þau Sigurður og Stein-
unn voru flutt til Seltjarnarness og
höfð þar í járnum í hálfan mánuð.
Verknaðurinn, sem ef til vill hefur
átt að leysa ást þeirra úr læðingi,
varð til þess að drepa hana í dróma.
Næsta föstudag eftir Marteins-
messu 14. nóvember hélt Sigurður
lögmaður þing á Kópavogi um mál
Sæmundar. Hann dæmdi þau bæði,
Sigurð og Steinunni, til dauða. Voru
þau tekin af lífi strax daginn eftir.
Sigurður var höggvinn skammt frá
túngarði í landnorður frá þinghús-
inu, en Steinunni drekkt í læknum
þar fyrir austan.
Höggstaðurinn hafði áður alltaf§|
verið á hálsinum, en drekkt inni í
Elliðaá syðri. Hér hefur því verið
brugðið út af venjunni af einhverj-
um orsökum.
Svo segir ! Vallaannál, sem hér
hefur mest verið stuðzt við, að þau
„fengu bæði góða iðran og skildu
vel við."
Hjá aftökunni var Páll Beyer við-
staddur og lét hann setja höfuð
Sigurðar á stöng við gröf hans.
Steinunn átti þrjú börn, sem hún
hafði átt með fyrri mönnum sínum,
eins og áður er sagt. Þau tvö, sem
hún átti með fyrsta manninum, voru
uppkomin, en það sem hún átti með
öðrum manni sínum, fjórtán ára
gamlan dreng, tók Páll Beyer að
sér.
Frásögninni ! Vallaannál af at-
burðum þessum lýkur þannig:
„Þótti þetta mál eitthvert Ijótasta
orðið hafa ! þann t!ma."
☆
voru barnlaus. Steinunn var 42 ára,
en Sæmundur fertugur. Til móts við
þau á jörðinni bjó ungur maður og
ókvæntur, Sigurður Arason. Hann
var 25 ára og bjó með aldraðri
móður sinni.
Arbær var konungsjörð og
ágengni Bessastaðavaldsins við
landseta konungs virðist hafa ver-
ið takmarkalaus. Þeim var stórlega
íþyngt og miklum mun meira en
öðrum leiguliðum. Árni Óla lýsir
jörðinni þannig í grein um Árbæ:
„Tún meinlega grýtt og þýft, engi
lítið, torfskurður til húsagerðar næg-
ur, en til eldiviðar tekur hann mjög
að þverra . . . ."
Landsskuldin virðist sannarlega
hafa verið nógu há, þegar tekið er
tillit til „gæða" jarðarinnar, en of-
an á hana lögðust svo kvaðir ótelj-
andi og mundi fylla heila síðu að
telja þær allar upp.
Það gefur auga leið af framan-
sögðu, að ábúendur í Árbæ þeir
Sæmundur og Sigurður, hlutu að
eiga ! stöðugum erfiðleikum og
basli. Þeir voru ánauðugir kot-
bændur, sem oftsinnis urðu að
hlaupa frá bústörfum sínum, kann-
ski um hábjargræðistimann, til þess
að vinna fyrir þá háu herra á
Bessastöðum. Þess má til dæmis
geta, að krafizt var, að landsskuld-
in væri greidd í fiski, af því að Ár-
bær var sauðlaust land. Þess vegna
urðu bændur tíðum að ráða sig til
sjóróðra.
FANNST ÖRENDUR
UNDIR SKÖTUFOSSI
Það bar til árla að morgni
Mauritiusmessu 22. september
1704, að hinn ungi bóndi að Ár-
bæ, Sigurður Arason, kemur á
Bústaði og Breiðholt, en þeir bæ-
ir eru næstir Árbæ að sunnan. Sig-
urði er mikið niðri fyrir og segir !
óspurðum fréttum, að Sæmundur
bóndi hafi gengið suður yfir ár
kvöldið áður, en sé enn ekki kom-
inn aftur. Að lokinni frásögn sinni
biður hann menn koma með sér og
leita Sæmundar.
Þeir fara fimm saman ! leitarleið-
angur, og það líður ekki á löngu
þar til þeir finna Sæmund örendan
undir Skötufossi, sem er ! ánni
syðri beint fyrir. neðan Skeiðvöll-
inn. Sæmundur liggur þar á grúfu.
Þegar hann er dreginn upp, kemur
í Ijós, að hann er nábleikur í and-
liti, líkt og þeir sem deyja á þurru
landi, en ekki bólginn eins og þeir
sem drukkna. Enn fremur er ekki
að sjá að vatn renni úr munni hon-
um. Þetta er þó ekkert rannsakað
neitt frekar, heldur líkið flutt til
Gufuness, en þangað átti Árbær
kirkjusókn, og búið þar til moldar.
Sigurður gekkst fyrir því og sagði,
að Steinunn hefði beðið sig um
það. Líkið var síðan grafið, án þess
að það væri rannsakað.
RÉTTVÍSIN
TEKUR MÁLIÐ TIL
MEÐFERÐAR
Þegar váleg tíðindi spyrjast í fá-
sinni fer vart hjá því, að atburður-
inn sé krufinn til mergjar; hvert
atriði lítið jafnt sem stórt vegið og
metið og ályktanir dregnar af. Það
gerist jafnvel á okkar öld, öld dag-
legra stórfrétta, að menn lesa sitt-
hvað milli lína. Það leið heldur
ekki á löngu, þar til sá orðrómur
fór að gera vart við sig, að Sig-
urður hefði orðið Sæmundi að bana.
Þeir sem vægastir voru ( ályktun-
um sínum töldu, að hann hefði að
minnsta kosti vitað um dauða hans.
Menn hafa að líkindum þótzt sjá !
hendi sér hinn sígilda þríhyrning
ástarinnar, og ekki er ólíklegt, að
hlutur Steinunnar hafi verið létt-
vægur á metaskálum siðavendni al-
menningsálitsins. Steinunn hafði
verið tvígift áður, og þau Sæmund-
ur höfðu ekki átt barn saman, eins
og fyrr er getið.
Orðrómurinn varð háværari með
1
degi hverjum, og svo fór að lok-
um, að réttvisin taldi sig ekki geta
lótið málið afskiptalaust. Sigurður
var tekinn fastur ( Orfirisey, en þar
stundaði hann sjósókn til þess að
afla fisks til greiðslu á landsskuld-
inni. Hann var fluttur til Seltjarnar-
ness. Sýslumaður Kjósarsýslu var á
þessum tíma Niels Kier.
BRAGDIÐ SEM HREIF
Sigurður var erfiður viðureignar.
Hann harðneitaði öllu þv(, sem á
hann var borið í sambandi við lát
Sæmundar. Gekk þannig hvorki né
rak nokkra hríð, unz Páll Beyer
kom yfir til Seltjarnarness. Páli var
ekki gefið að deyja ráðalaus, þeg-
ar sakamenn áttu ! hlut. Þegar Sig-
urður hafði enn neitað öllu, lét
Páll í veðri vaka, að hann ætlaði
næsta morgun til Gufuness til þess
að láta grafa lík Sæmundar aftur
upp. Hann bætti því við, að Sig-
urður mundi koma með til þess að
sjá líkið.
Bragðið hreif. Fáir morðingjar
eru svo taugasterkir, að ekki komi
við kvikuna í þeim, er þeir líta ná
fórnarlambs síns. Sigurði varð svo
hverft við, er hann hafði hlýtt á
orð Páls, að hann viðurkenndi fyr-
ir honum og öðrum viðstöddum, að
hann hefði orðið valdur að dauða
Sæmundar.
Það var að kvöldi sunnudagsins
21. september, að þeir fóru saman
til veiða, bændurnir Sigurður og
Sæmundur. Hvort sem hugur Sæ-
mundar hefur verið bundinn við
spriklandi stórlaxa eða ekki, þá er
hitt víst, að hugsanir Sigurðar hafa
verið myrkar. Sá ástríðuofsi, sem
tendrast af hýru og eggjandi auga
konu, hefur brennt til ösku skyn-
semd hans, en reykur haturs og
grimmdar fyllt hjarta hans. Þar sem
Sæmundur stóð varnarlaus á bakk-
anum við fossinn, hratt Sigurður
16 VIKAN 36-tbl'
se. tbi. vikan 17