Vikan - 15.09.1988, Page 43

es jóa yðra
oddum keyrit,
eða es hildingum
heimför gefin?“
Ambáttin á tal við Helga. Hún fer heim
til húsmóður sinnar og segir henni, að ef
hún vilji tala við mann sinn, skuli hún
koma til fundar við hann, og að hann biðji
hana að líkna sér og draga úr sviða sára
sinna. Hún flytur mál hans í kviðunni með
þessum orðum:
Út gakk Sigrírn
frá Sevafjöllwn,
ef þik folks jaðar
finna lystir,
(upp’s haugur lokinn,
kominn es Helgi)
dolgspor dreyra,
döglingur bað þok,
at sárdropa
avefja skyldir
Sigrún fer nú að flnna Helga, og verður
mjög fegin fundi þeirra, þó hann sé dauð-
ur. Hún sér að mjög þunglega er ástatt um
hann. Og hún spyr hvernig hún geti hjálp-
að honum.
Þá kemur það stórmerkilega svar, að
örðugleikar hans stafl allir frá henni. Þeir
orsakast af harmi hennar og gráti. Þetta er
orðað í þessum átakanlegu og frábærlega
skáldlegu línum:
Ein veldr þú Sigrím-
frá Sevafjöllum,
es Helgi es
hrœdögg sleginn.
Crœtr gollvarið
grimmum tárum
sólbjört, suðrœn
áðr sofa gangir,
hve'rt fellr blóðugt
á brjóst grami
úrsvalt, innjjalgt
ekka þrungit".
Eftir þennan fúnd þeirra Sigrúnar kom
Helgi ekki til mannheima.
Auðvitað er þetta allt skáidskapur, en
engin sannsöguleg frásögn. En í þessum
skáldskap virðist leynast djúpsettur -
sannleikur. Sennilega runninn upp af ein-
hverri reynsluþekkingu forfeðra okkar.
í sálarrannsóknum hefúr hjá öllum
þjóðum komið fram sú staðhæfmg, að
harmur eftirlifandi ástvina hafi áhrif inní
annan heim og valdi einmitt þeim sársauka
sem sárt eru syrgðir.
Hgmfarir
Salfarir
Ur því hér er farið að vitna í forn-
ritin okkar skal hér aðeins drep-
ið á annað furðulegt fyrirbæri,
sem um er getið í þessum fornu
bókmenntum, en það eru hamfarir. Frá
ffægustu hamförum er sagt í ekki ómerk-
ara riti en sjálfri Heimskringlu Snorra
Sturlusonar.
Haraldur Gormsson, Danakonungur ætl-
aði að fara herferð til íslands og „helna
níðs þess, er allir íslendingar höfðu hann
níddan. Þat var í lögum haft á íslandi, at
yrkja skyldi um Danakonung níðvísu fyrir
nef hvert er á var í iandinu," segir Snorri.
Danir höfðu beitt ofbeldi og yfirgangi við
íslenskt skip, sem strandað hafði við Dan-
mörku, og íslendingar hafa ekki séð sér
færi á að ná sér niðri á Dönum með öðrum
hætti en yrkja um þá. Danakonungur varð
svo reiður út afþessum kveðskap, að hann
ætlar að halda liði hingað til lands. En áður
en hann leggur af stað í þessa ferð bauð
hann „kunnugum manni að fara hamförum
til íslands ok freista hvat hann kynni að
segja honum; sá fór í hvalslíki."
En hann komst aldrei að landinu fyrir
landvættum, hvar sem hann fór og leitaði
fyrir sér, og fór hann þó allt í kringum
landið. Öll fjöll og hólar voru fúll af land-
vættum, sumir stórir, sumir smáir. Úr
Vopnafirði kom dreki mikill, og fylgdu
honum ormar, pöddur og eðlur, og blésu
eitri á hann. Úr Eyjaflrði kom fúgl svo
mikill, að vængir tóku út fjöllin beggja
vegna og fjöldi annarra fugla, bæði stórir
og smáir. Á Breiðaflrði kom á móti honum
griðungur mikill, óð hann á sæinn út og
tók að gella ógurlega; fjöldi landvætta
fylgdu honum. Og fyrir austan Reykjanes
kom á móti honum bergrisi og hafði járn-
staf í hendi og bar höfuðið hærra en fjöllin
og margir aðrir jötnar með honum.
Snorri telur upp í þessu sambandi þá
höfðingja sem verið hafl í Vopnafirði, Eyja-
firði, Breiðaflrði og Ölfusi, og það bendir
á, að menn hafl trúað því, að þcssir land-
vættir fylgdu þeim.
Hvernig landvættir
fylgdu einstökum mönnum
í Landnámu er enn greinilegri bending
um það hvernig landvættir, eftir trú for-
feðra okkar, fylgdu einstökum mönnum
og veittu þeim fúlltingi. Þrír synir Mold-
Gnúps hétu Björn, Þorsteinn þrungnir og
Þórður leggjandi. Landnáma segir svo frá
þeim: „Björn dreymdi um nótt at bergbúi
kæmi at honum ok bauð að gera félag við
hann, en hann þóttist játa því; eftir þat
kom hafur til geita hans ok tímgaðist þá
svo skjótt fé hans, að hann varð skjótt vell-
auðigr; síðan var hann Hafr-Björn kallaðr.
Þat sá ófreskir menn, að landvættir allar
fylgdu Hafr-Birni til þings, en þeim Þor-
steini og Þórði ok flski“.
Kristnin amaðist við þessum vættum, þó
að þær virtust ekki vilja gera annað en
gott, eins og berlega má sjá á þættinum af
Þorvaldi víðförla.
Enn þann dag í dag fúllyrðir skyggnt
fólk, að með og á undan mönnum sjáist
verur, sem ekki eru af sjálfsögðu í manns-
líki. Virðist enginn vita hvernig á þessu
stendur. Hins vegar benda þessar staðhæf-
ingar nútíðarmanna á jiað, að forfeður
okkar hafi einhverja reynslu haft í þessu
efúi, og að frásögurnar séu því ekki með
öllu gripnar úr lausu fofti.
En snúm okkur nú aftur um stund að
hamförunum. Nafnið á þessu fyrirbæri er
sennilega dregið af því, að fornmenn hugs-
uðu sér, að á þessum ferðum væru fjöl-
kunnugu mennirnir í ýmsum hömum.
Þannig er sendimaður Haralds konungs
Gormssonar í hvalslíki, eins og bent var á
hér að framan. Um það verður vitanlega
ekkert fullyrt, hvort mennirnir haft hugsað
sér það sjálflr og hafl því fundist þetta. En
ekki er það ólíklegt, því varla hafa þeir haft
nokkra hugmynd um andlegan líka eða et-
erlíkama, eða hvað eigum við að kalla það
gervi, sem andinn virðist t;ika á sig, þegar
hann losnar að einliverju leyti við líkam-
ann.
Rétt er þó að geta þess, að þessara ham-
skipta er ekki getið ævinlega í sambandi
við þetta fyrirbæri. Til dæmis er þeirra
ekki getið urn sendimenn Ingimundar
gamla, Finnana, sem hann fékk til þess að
fara fyrir sig frá Noregi til íslands. Þeir
voru byrgðir einir saman í þrjár nætur í
húsi, og meðan þeir voru þar mátti enginn
nefna þá. Er ekki ólíklegt, að þeir hafi ver-
ið í transi þann tíma, og að þeir haft verið
hræddir um að þeir fengju ekki við ráðið
og hyrfu aftur, ef þeir væru nefndir.
Þessar hamfarir virðast aðallega verið
farnar í því skyni að skyggnast um á fjar-
lægum stöðum og fá þar einhverja vit-
neskju sem mönnum lék hugur á.
Naumast þarf að taka það fram að þetta
hlýtur að vera sama fyrirbærið, sem oft er
nefnt „að fara úr líkamanum", eða með
einu ágætu íslensku orði sálfarir. □
VIKAN 41