Vikan - 20.04.1989, Blaðsíða 38

BÖRM
UPPÁHALDSBARNIÐ
ÞÝÐING: SIGRÚN HARÐARDÓTTIR
Iíf þitt þarf ekki endilega að vera í rúst
þótt þú hafir alist upp í skugga systur
J eða bróður sem var í uppáhaldi hjá
foreldrum þínum.
Kona sem ég þekki kynnti alltaf dætur
sínar fyrir fólki á sama hátt: „Þetta er
fallega dóttir mín og þetta er gáfaða dóttir
mín.“ Klókindi hennar fólust í því að hún
lét það greinilega skína í gegn að í hennar
augum væru gáfúr mun mikilvægari en
fegurð.
Utanaðkomandi fólki fannst þetta
sniðugt. En stelpurnar féllu inn í myndina.
Sú „fallega" hætti að læra heima, gekk í
harða klíku í skólanum og hafa fúllorðins-
árin einkennst af eftirsókn í falleg föt og
nýjar hárgreiðslur. Sú „gáfaða" fór að fyrir-
líta útlitið, hæddist að förðun og tísku og
varð á fúllorðinsárum einmana gáfna-
snobb.
Gert upp á milli
Það er einhver sársaukafyllsta reynsla
lífsins að alast upp í þeirri trú að bróðir
eða systir séu meira metin af foreldrunum.
Þetta gerist þó í óteljandi fjölskyldum.
Foreldrar geta gert mismikið upp á milli
systkina, allt ffá því að eitt barnið sleppi
alltaf við uppvaskið til þeirrar bitru
reynslu að eitt barnið fái fleiri jólagjafir en
bróðir eða systir sem er ekki í jafh miklu
uppáhaldi.
Katrín fer enn tár í augun þegar hún
minnist jólanna þegar hún var 11 ára, þótt
25 ár séu liðin ffá þeim atburði. Fjölskyld-
an hafði þá litla peninga milli handanna,
svo hún var ekki hissa á því þegar hún sá
aðeins handfylli af litlum gjöfúm til sín
undir trénu. En þá sá hún gjafirnar til
þriggja ára bróður síns. Það voru tvær
stórar hrúgur. Þar sem henni hafði verið
kennt, með hörku, að litlar stelpur gera
ekki veður út af hlutunum, þá barðist hún
við sársaukann og sagði móður sinni að
hún væri lasin. Hún eyddi kvöldinu í rúm-
inu, óhamingjusöm á þann hátt sem aðeins
lítil valdalaus börn geta orðið.
Þessi jól voru upphafið að martröð sem
skyggði á unglingsár Katrínar og sem hef-
ur valdið því að foreldrar hennar, sem nú
eru á eftirlaunaaldrinum, sjá ennþá fyrir
28 ára gömlu „barni" sínu.
Katrín, sem er 35 ára aðstoðarmaður
tannlæknis, segir að hún og eldri systir
hennar hafi verið afskaplega ánægðar
áður en Pétur feddist. „Peningar voru ekki
miklir svo ekki var mikið um gjafir," segir
hún. „Faðir minn lék sér aldrei við okkur.
Hann var rithöfundur og algerlega niður-
sokkinn í skrifin. Svo þegar ég var 8 ára
feddist bróðir minn og allt breyttist. Allt í
einu var pabbi ekki lengur of upptekinn til
þess að leika sér í bamaleikjum eins og við
höfðum alltaf viljað að hann gerði með
okkur, og Pétur fékk endalaust leikföng.
Ekki vegna þess að hann væri þægur og
góður, sem hafði alltaf verið skilyrði sem
okkur systrunum voru sett, heldur af því
að hann heimtaði þau.“
Sárin sem aldrei gróa
Sárin sem verða eftir að foreldrarnir
gera upp á milli barna sinna gróa oft alls
ekki með tímanum. Þegar fólk er orðið
fúllorðið getur það auðvitað snúið baki
við þeim sem særðu þau og ollu þeim von-
brigðum. Og þetta er sú lausn, sem flest
fómarlömb slíkrar hegðunar grípa til. En á
sama hátt og tunglið virðist sigla samferða
manni þegar ekið er í bifreið þá loðir þessi
reynsla við. Hún getur eitrað samskipti
innan fjölskyldunnar, eyðilagt sjáfsöryggi,
leitt til þunglyndis og þótt fómarlömbin
reyni yfirleitt allt til þess að fara ekki eins
með börnin sín þá getur þetta mynstur
endurtekið sig í næstu kynslóð.
Margrét, 42 ára fasteignasali, upplifði
óþolandi kringumstæður í æsku. Það var
ekki bara að móðir hennar héldi opinber-
lega meira upp á bræður hennar tvo, held-
ur bjuggu þeir í öðm landi. „Ég ólst upp
við það að finnast ég vera skussaverðlaun.
Myndimar af þeim vom alltaf á áberandi
stað, en sú eina sem til var af mér var höfð
á bak við eitthvað."
Rætur þessa skammarlega ástands lágu í
því að móðir Margrétar missti forræðið
yfir eldri bömum sínum eftir skilnað.
„Pabbi þeirra sannferði dómarann og
flutti síðan með þá til útlanda. Mörgum
ámm seinna, þegar þeir komu til landsins
í heimsóknir, átti ég að þjóna þeim algjör-
lega. Ég keyrði einu sinni alla leið að norð-
an til þess að sækja annan þeirra. Ég var á
gömlum, höstum bíl, svo ferðalagið var
vægast sagt óþægilegt. Þegar við komum
heim lét móðir mín bróður minn sofa í
rúminu mínu og skipaði mér að sofa á
stofúgólfinu."
Margrét feddist eftir leynilegt samband
móður hennar við erlendan ferðamann.
Fyrstu sex ár ævi sinnar var hún í fóstri.
Eftir það lýsir hún ævi sinni sem langri
baráttu við að vinna álit móður sinnar.
„Tilfinningalegt vald hennar yfir mér ent-
ist þar til hún dó og jafhvel lengur. Hún
kom aldrei inn í herbergið mitt til þess að
kyssa mig góða nótt. Ég hefði getað hætt
að anda án þess að hún tæki eftir því.“
Þegar Margrét skildi sjálf var hún þess
meðvituð að hún gæti verið að endurtaka
söguna. „Þótt ég hafi haldið fast í dóttur
mína þarf ég að berjast við sjálfa mig til
þess að endurtaka ekki fyrirbærið, þ.e. að
hlaða reiðinni yfir misheppnuð hjóna-
bandið á bamið. Það er greinilega ekki sama
líkamlega nálægðin miUi okkar (hún er 12
ára) og mín og tveggja ára gamaUar systur
hennar. Gagnvart þeirri litlu finn ég
streyma ffá mér fýrirhafnarlausa hlýju. Ef.
eldri dóttir mín vill fá faðmlag þá biður
hún um það, en ég veit að ég er svolítið
stíf.“
Röðin í systkinahópnum
Það eru margar kenningar til um það
hvemig bam þjáist mest af skorti á athygli
foreldra og einnig um það hvers vegna
sumir foreldrar gera upp á milli barna
sinna. Sumir halda því firam að miðbarnið
af þremur finni líklega til skorts á sjálfsvit-
und, þar sem það er hvorki ffumburður né
litla barnið. Aðrir halda því fram að elsta
bamið þjáist oft þegar næsta bam kemur í
heiminn. Það er miður að lítið er um að
rannsóknir hafi farið fram á þessu. Sú skýr-
ing er gefin á mismunun á bömum að hún
sé persónuleg reynsla. Hana er ekki hægt
að staðfesta vegna þess að flestir foreldrar
mótmæla heiftarlega allri mismunun firá
sinni hendi. Kenningin segir þess vegna að
ógerlegt sé að gera vísindalegt mat á fýrir-
bærinu.
Sérffæðingar þeir sem hafa fórnarlömb-
in til meðferðar em hins vegar ekki í vafa
um það að fyrirbærið sé til og þeir benda
á að sams konar áhrifamynstur finnist í
persónuleika fórnarlamba, þ.e. skortur á
sjálfetrausti, löngun til að þóknast hvað
sem það kostar, skortur á getu til þess að
tjá reiði og tregða til að gagnrýna.
Það sem hefúr verið rannsakað er hvort
röðin sem börnin feðast í hafi áhrif á upp-
vöxt þeirra og jafhvel á atvinnugreinarnar
sem þau velja sér. Eldri systkinum þykir
oft mikilvægt að leggja hart að sér við
vinnu og velja sér hefðbundin störf eins
og bókhald, lögffæði eða tannlækningar.
Yngri böm em líklegri til að vera frjálsleg
og rólynd og þau velja sér frekar störf sem
hafa yfir sér einhvern ljóma, eins og rit-
störf eða leiklist.
Sumar þessar niðurstöður snerta mis-
munun, vegna þess að sálffæðingar hafa
komist að því að elsta baminu finnst off
sem því sé ýtt til hliðar við komu annars
bams. Það hegðar sér þá á ákveðinn hátt
til þess að ganga í augun á foreldmm sín-
um og afla sér aftur þeirrar athygli sem því
finnst það hafa glatað. Þetta hefúr sína
kosti og til er fólk sem heldur því ffam að
það eigi velgengni sína í lífinu því að
þakka að það var ekki í uppáhaldi hjá
mömmu sinni.
Mismununin getur
styrkt persónuleikann
Lilja, sem er í góðri stöðu hjá útgáfu-
fýrirtæki, trúir því fastlega að mismununin
sem hún varð fyrir í æsku hafi ýtt við
henni að verða að einhverju í lífinu. Síðan
þær urðu fúllorðnar hafa hlutverk hennar
og systur hennar snúist við. Nú em foreld-
rarnir hreyknastir af henni, þar sem hún
36 VIKAN 8. TBL. 1989