Vikan - 08.12.1938, Blaðsíða 8
8
VIKAN
Nr. 4, 1938
Þannig voru járnbrautarvagnamir, þegar John Thomson stofn-
aði sjóð til vemdar dætrum jámbrautarþjóna, er farist hefðu við
vinnu sína. 12 gúfu sig fram við síðustu veitingu úr sjóðnum.
EF dæma ætti hjartagæzku þjóðanna
eftir þeim upphæðum, sem framliðn-
ir borgarar hafa látið eftir sig í sjóð-
um og góðgerðastofnunum, er Ameríka
vafalaust gædd mestri hjartagæzku allra
þjóða í veröldinni, því að á hverju ári,
þegar birtar eru erfðaskrár amerískra
auðmanna, kemur í ljós, að tvær til þrjár
milljónir dollara hafa bætzt við þær geysi-
legu upphæðir, sem gefnar hafa verið til
líknarstarfsemi.
En á þessu máli er alvarlegur ljóður,
sem veldur þegar miklum erfiðleikum, sem
munu þó verða hálfu verri síðar. Eru þeir
líklegir til að valda mikilli sundurþykkju
og margvíslegum málaferlum, sem vafa-
laust er fjarri tilætlun hinna velviljuðu
gefenda.
Margir gjafasjóðir, sem stofnaðir voru
á öndverðum dögum ameríska lýðveldisins,
eiga sér skipulagsskrár, sem samdar eru
í anda þeirra tíma, án nokkurs tillits til
þeirra stórkostlegu breytinga, sem orðið
hafa og eru sífellt að verða á öllum lífs-
skilyrðum fólks. En þessar skipulagsskrár
eru að lögum svo óhagganlegar, að þær
standast allar byltingar. Nokkrar þeirra
mega þó nú heita algerlega dauður bók-
stafur, þar sem ekki eru lengur til neinir
menn, sem notið geta góðs af hlutaðeig-
andi sjóðum samkvæmt ákvæðum skipu-
lagsskránna. Eftir amerískum lögum er
óheimilt að breyta þessum skipulagsskrám
að gefendunum látnum.
Sjóðunum verður ekki eytt og með
hverju ári, sem líður, hrúgast á þenna
hátt upp „innifrosið" fé, svo að milljónum
króna skiptir.
Árið 1803 dó á búgarði sínum á Man-
hattaneyjum gamall kaupfarsskipstjóri,
Robert Richard Randall að nafni. Hann
lét eftir sig 7000 dollara og ca. hundrað
tunnur lands, og ákvað, að
vöxtum og tekjum af jarð-
eigninni skyldi varið til að
koma upp, halda við og
reka heimili fyrir „gamla,
farlama, útslitna farmenn
af seglskipum". Heimihð
átti að heita „Hinnsta höfn
sjómanna“. Heimilið var
síðan reist — og farmenn
settust þar að og blessuðu hinn gamla
skipstjóra. En svo gerði tíminn og þróunin
strik í reikninginn. Robert Futon fann upp
gufuskipin. Farmenn á seglskipum urðu
færri og færri og á lendum Randall-stofn-
unarinnar byggðist borgin New York. En
engjavegurinn, sem áður lá á landamörk-
um búgarðsins, er nú heízta gata borgar-
innar, Fifth Avenue.
Eignir stofnunarinnar eru nú taldar 30
milljónir dollarar, en árlegar tekjur henn-
ar l1/^ milljón. Það er engin leið að eyða
tilskilinni upphæð af þessu fé, ef halda á
ákvæði skipulagsskrárinnar — og frá þeim
ákvæðum má ekki víkja.
Randall skipstjóri er að-
eins einn af hundrað, sem
ræður úr gröf sinni yfir
ótrúlegum auðæfum.
Franskur sjómaður, Step-
hen Girard að nafni, sem
átti heima í Philadelphíu,
var einn af ríkustu mönn-
um 18. aldarinnar. Þegar
hann lézt, lét hann eftir sig
2 milljónir dollara og mörg
hundruð tunnur lands til
styrktar fyrir „hvíta, skil-
gétna og munaðarlausa
drengi“. Hann hafði sjálfur
mælt fyrir, hvernig öllu
skyldi fyrirkomið, bygging-
unum, gluggunum hurðunum o. s. frv.,
einnig hafði hann sett reglur um allt við-
víkjandi kennslunni og stjórn stofnunar-
innar.
Niðurstaðan varð sú, að nokkrum árum
síðar kvörtuðu kennarar og umsjónar-
menn yfir því, að fyrirkomu-
lagið væri ómögulegt. En allt
fyrir það mátti engu breyta.
Einu sinni þegar grafið
var fyrir nýju húsi, fundust
þar kol, og kom síðar í Ijós,
að þar var fundin auðugasta
kolanáma Ameríku. Pening-
arnir tóku að streyma til
stofnunarinnar, og árið 1887
urðu umsjónarmennirnir að
tilkynna, að þeir hefðu ekk-
ert að gera með meira en
25% af árstekjum kolanám-
unnar. Afgangurinn var lagð-
ur í sérstakan sjóð, sem varið
var til verðbréfakaupa.
Árið 1900 var skýrt frá
því, að ekkert væri hægt að gera við kola-
peningana, þar sem vextirnir af stofnfénu
væru meir en nógir til að standast öll út-
gjöld. Árið 1927 var fé heimavistarskóla
Girards orðið rúmar 80 milljónir dollara,
og þar sem mannfjöldaskýrslurnar sýna,
að alltaf fækkar „hvítum, skilgetnum,
munaðarlausum drengjum", mun einhvern-
tíma koma að því, að þeir verða fáir, sem
notið geta góðs af þessarri gífurlegu fjár-
upphæð.
Munaðarleysingjar virðist vera uppá-
haldsböm sjóðstofnenda, sem er kannske
mjög eðlilegt.
John Edgar Thomson, fyrrverandi yfir-
forstjóri og aðalhluthafi járnbrautanna í
Pensylvaníu, hraus hugur við, hvað járn-
brautarslys ollu oft miklu tjóni meðal
verkamanna og starfsmanna á brautar-
stöð hans, og eftir dauða hans rann mest-
ur hluti eigna hans til „stofnunar fyrir
föðurlausar stúlkur, sem misst hafa feður
sína í vinnu á járnbrautum eða í járn-
brautarvögnum“.
Til allrar hamingju hefir þessum slys-
um fækkað mikið síðan á dögum Mr.
Mynd frá seglskipaöldinni, þegar Randall skipstjóri stofnaði sjóð
fyrir þreytta seglskipafarmenn. Sjóðurinn er nú 125 millj. kr.
Sjóður fyrir landnema í St. Louis er nú yfir 400 millj. króna.
Þangað hefir enginn landnemi komið í fjölda mörg ár.
„FROSIIIAR"
HilLLJÓHIIR