Menntamál - 01.04.1972, Síða 24

er athyglisvert, að höfundinum sjálfum er að-
ferðin lítt að skapi, hann er ekki að tjá eigin
hug og löngun, á milli hans og „barnanna" eru
engin eiginleg, eðlislæg tengsl. Höfundar, sem
beita hinum aðferðunum, starfa á öðrum grund-
velli. Tjáningu Jjeirra er ekki stýrt af formúlu,
heldur er hún samkvæm raunhæfum þörfum
annaðhvort höfundanna sjálfra eða tiltekins
barns við ákveðnar aðstæður, nema livort tveggja
sé. Slik tjáning er bæði sönn og mennsk og höfð-
ar ekki siður til margra fullorðinna en barna
og unglinga. Höfundarnir starfa á grundvelli
hins sammannlega, ekki hins sértæka, samein-
ingar, en ekki einangrunar.
En hvað er þá átt við með „sammannlegt“ í
þessu sambandi? Á hvaða sviði eða sviðum geta
börn, unglingar og fullþroska fólk átt andlegt
samneyti í raun og veru, notið hins sama með
svipuðum hætti? Augljósast svar við þessari
spurningu er: Alls staðar, þar sem hnyndunar-
aflið fcer notið sín við frjálsa sköpun. J. R. R.
Tolkien heíur bent á, að vinsældir ævintýra og
furðusagna sé fyrst og fremst að rekja til þess,
að þar fær maðurinn að fullu notið liæfni sinnar
sem ,,(undir)skapara“ (,,subcreator“); lilutverk
hans þar er ekki að taka afstöðu til eða hugleiða
þetta líf og þennan heim, heldur að skapa sér
nýjan til hliðar við þennan eða á bak við hann,
ímyndaðan heim, þar sem önnur lögmál ríkja,
önnur hlutföll og afstöður. Að áliti Tolkiens er
hér um að ræða frumlæga þörf, sem blundi með
hverjum manni á öllum aldursskeiðum, þótt í
misríkum mæli sé; hér má einnig benda á, að
Jung taldi ævintýrum til gildis, að þau leystu
úr læðingi frumlæg hugsunarmynztur úr sam-
eiginlegri dulvitund manna; ævintýralestur væri
hlýðni við boðorðið gamla: Þekktu sjálfan þig.
Kunnugt er, að ýmsir uppeldisfræðingar hafa
stundum amazt við ævintýrum og sögum um
óraunveruleg efni. Því er haldið fram, að slíkar
frásagnir gefi börnum rangar hugmyndir um
heiminn, ali á hneigð til flótta frá veruleikanum
og hræði þau oft að óþörfu. Tvö fyrrnefndu
atriðin eru að mestu byggð á misskilningi. Heim-
ur ævintýris er að jafnaði svo ólíkur og óskyldur
heimi þess veruleika, sem barnið þekkir og kynn-
MENNTAMÁL
82
ist æ því betur sem það þroskast, að lítil liætta
er á, að villandi tengsl geti myndazt þar á milli.
Aftur á móti má hiklaust fullyrða, að fjöldi
sagna með veruleikayfirbragði sé stórum vara-
samari og meira villandi. Allar sögur, þar sem
börn og unglingar lenda inn í atburðarás, sem
ekki ríður í bága við náttúrulögmálin og þar sem
allt heppnast á endanum, en sem engu að síður er
í mesta máta ósennileg, eru miklu líklegri til að
vekja falskar vonir og brengla veruleikaskyn en
furður og stórmerki ævintýranna.
Svipað má segja um flóttann frá veruleikanum;
sögur, sem greina frá einhverju æskilegu, sem
gæti ef lil vill gerzt, eru líklegri til þess að teygja
börn og þó einkum unglinga burt frá heimi
veruleikans inn í falskan heim draumóra heldur
en ævintýrin með óvissuleik sínum, óvæntum
og fáránlegum atvikum og verum og oft og tíðum
yfirnáttúrlegum ógnum og voða. Aftur á móti
má segja, að ævintýrasögur heilli með öðrum
hætti; þau vekja í hugum lesandans óljósan grun
og geig við eitthvað utan seilingar og sjónmáls;
í rauninni vísa þau veruleikanum aldrei á bug,
heldur dýpka hann og gæða skáldlegum anda.
Klettar verða engu óraunverulegri í augum barns,
þótt það hafi lesið um álfaborgir; sá lestur gerir
þó klettana öllu merkari og meira spennandi en
ella; stirðbusalegur drengur, sem les um afrek
jafnaldra síns í íþróttum, óskar að líkjast honum
og verður vansæll, þegar sögunni lýkur og hann
gerir sér aftur grein fyrir veruleikanum; drengur,
sem les um iurður hins óraunverulega, er aftur
á móti sæll í sjálfri óskinni, því að hugur hans
beinist ekki að honum sjálfum, er ekki sjálfleit-
inn, eins og oft vill verða við lestur veruleika-
kenndrar frásagnar.
Síðastnefnda atriðið, að ævintýrasögur veki
stundum ótta hjá börnum, felur í sér raunhæfari
ásökun en hin fyrrnefndu. Hér verður þó að
gera greinarmun á tvenns konar ótta: sjúklegum
ótta, þar sem venjulegt liugrekki gagnar ekki lil
bjargar, og ótta, sem fylgt getur vitneskju um
ýmsar ógnvekjandi staðreyndir lífsins eins og
dauða, ofbeldi, jijáningar, hættur, illmennsku
o. s. frv. Ef heimur ævintýranna vekur sjúklegan
ótta hjá börnum, ber að sjálfsögðu að forðast