Heima er bezt - 01.12.1953, Síða 9

Nr. 12
Heima er bezt
361
Stefán Hannesson, Litla-Hvammi
Jólin á afskekktu heiðarbýli fyrir 60-70 árum
1880-1888
Á flatlendi mannlegrar tilveru
eru dagarnir svo líkir hver öSr-
um tilsýndar, að þeir greinast
illa hver frá öðrum og svo komu
þeir mér fyrir sjónir í æsku. Þó
var sjöundi hver dagur alltaf
hærri og gildari en hinir sex,
hver um sig — sunnudagurinn.
Hann bar af, var fyrirferðar-
meiri og fallegri en þeir rúm-
helgu — tilsýndar. Þar hillti allt-
af undir eitthvað girnilegt og
gott. Þá daga voru mennirnir
öðruvísi, skemmtilegri, betri en
hina dagana sex. Annan hvern
sunnudag fór einhver af heimil-
unum til kirkju, oftast svo
margir, sem áttu heimangengt.
Það voru óskráð lög í Skaftár-
tungu fyrir 70 árum og síðar,
um margra ára skeið, sumar
og vetur. Kirkjuleið frá Ljót-
arstöðum að Búlandi var löng og
Tungufljót á leiðinni. Hvern
messudag var þó farið, ríðandi
á sumrin, en gangandi á vetrum,
stundum í ófærð og byljatíð.
Séra Brandur Tómasson var
þá líka prestur í Ásaprestakalli,
maðurinn, sem skírði börn, gaf
saman hjón, kastaði mold á kist-
ur og hélt uppi messugerð í allri
Vestur-Skaftafellssýslu, í prests-
leysi, um eitt skeið, af fágætum
áhuga og skörungsskap. Honum
gaf einhver þau eftirmæli síðar,
að hann mundi hafa verið síð-
asti sanntrúaði presturinn í
þessu landi. — Já, það var farið
til kirkju annan hvern sunnu-
dag, þá er fært þótti milli bæja.
Og hvort sem komist varð til
kirkju eða ekki þann dag, þá var
Vídalínspostilla tekin ofan af
hillu og lesinn lestur dagsins og
auðvitað alla hina sunnudag-
ana líka. Þetta, ekki sízt þetta,
gerði sunnudaginn hærri en hina
sex í mínum huga og því er ég
að lýsa.
Tveir dagar, eða öllu heldur
tvær dagasamstæður á árinu,
voru oft „blessaðar“, þegar á
þær var minnzt. „Nú er blessað
sumarið komið“, var sagt í apríl,
og í desember var talað um
„blessuð jólin“. Ég man aldrei
eftir að talað væri um blessaða
páskana eða blessaða hvíta-
sunnuna. Nei, aðeins „blessað
sumarið" og „blessuð jólin“
voru á hvers manns vörum á sín-
um tíma. Og mér sýndust bless-
uð jólin bera við himin, eins og
fallegt þorp, á stórri hæð. Þang-
að var ferðinni heitið á jóla-
föstunni, þar yrði staðið við,
talsvert lengi, skemmt sér vel,
litazt um. Svona voru jólin til-
sýndar frá mér, á barnsaldri. Og
satt að segja hefur þetta litlum
breytingum tekið. Ég býst við, að
þessar myndir muni vera nokkuð
ólíkar, þessvegna segi ég hér frá
þeirri, sem barnshugur minn tók
fyrir 60—70 árum.
Aldrei fannst mér, að jólin
væru að koma til mín, eða okk-
ar, heldur að við værum á leið-
inni til þeirra — og það hillti
undir þau í svartasta skammdeg-
inu.
Ég ólst upp á Ljótarstöðum í
Skaftártungu, afskekktu heiðar-
býli, sem þá var tvíbýli, síðar
(eftir 1900) einbýli. Börn voru
á báðum bæjunum, er nutu sam-
an þess, er þar var til skemmt-
unar, sumar og vetur og ekki sízt
á jólunum.
Fyrsti sunnudagur í jólaföstu
minnti á jólin, þá var spilað, jól-
in spiluð inn. Á þrettándanum
voru þau spiluð út. Öll jólafast-
an var eins og heimreið, óslit-
inn skeiðvöllur til Þorláksmessu,
sem var næst í útjaðri jólanna.
Það tímabil var í huga mínum
þesslegt, að nefna mætti jóla-
grundir. Tilhlökkun okkar
krakkanna var nóg til þess, að
gera þær sléttar og bjart yfir
þeim, þrátt fyrir langnætti og
misjafna veðráttu. Yfir þær
grundir fennti aldrei til meins,
en snjórinn, harðfennið og eink-
um glerhál svellin, gat allt prýtt
þær. Og því máli var að skipta
fyrstu jólaföstuna, er ég man
eftir. Það var 1880, gaddavetur-
inn mikla, sem byrjaði eiginlega
með jólaföstu, að því er árbæk-
ur herma. Þá var jörðin í kring-
um Ljótarstaði, allur dalurinn
upp á heiðarbrúnir, ein samfelld
svellbreiða, hrufótt og hnúskótt,
svo að hættuspil var að reka
hross í vatn og illt að reka kind-
ur frá húsi vegna hálku.
Farartækin okkar um þessar
jólagrundir voru gamlir kýr-
hausar og útslitin tóbaksfjöl.
Okkur þótti þau góð, það lét svo
hátt í þeim og undir þann há-
vaða tóku svellbrestir og frost-
brestir, einkum í kveldkyrrðinni.
Svellbrestirnir voru svo tíðir, að
það var því líkast, að yfirborð
jarðar gæti ekki þagað. Og stöku
sinnum komu þessir miklu frost-
brestir, þegar útþenslu gróðrar-
moldarinnar var ofboðið, svo að
jörðin rifnaði og nötraði eins og
í jarðskjálftakipp. Verkin sýndu
merkin vorið eftir. Þá lékum við
okkur að því, krakkarnir, að vaða
upp í mjóalegg og kálfa, eftir
sprungunum. Og eitt sinn um
kveld á þessum jólum, er við vor-
um komnir inn, frá akstri,
gerðist líka atburður, er þótti
nærgöngull. Norðan við bæinn
er djúpt gil, sem beygir til suðurs
og víkkar, austan við húsarönd-
ina. Út frá gilbarðinu er hól-
bunga og stendur bærinn sunn-
an í henni. Þessi hólbunga rifn-
aði um þvert og endaði brestur-
inn í gaflhlaði fjósbaðstofunn-
ar, svo að það klofnaði upp úr
og lá við að sprungan næði inn
úr því. Fyrir okkur var þetta
hátíðlegt og gaman að skoða
gjána morguninn eftir. Sérhver
tilbreyting notaðist vel og ekki
sízt um jólin. Þetta, sem ég hef
verið að segja frá, gerðist fyrir
rúmum 70 árum. Sömu dagana
voru börnin í Reykjavík, með sín
farartæki eða á tveimur jafn-
fjótum, labbandi og hlaupandi
„hugsunarlaus og himinglöð" út
um allan sjó, sáu til manna
gangandi eða ríðandi ofan af
Kjalarnesi eða utan úr Engey,