Heima er bezt - 01.11.1977, Blaðsíða 36

Erlingnr Davíðsson: Aldnir hafa orðið 4.-6.
Akureyri 1975—1977. Bókaútgáfan Skjaldborg.
Alls eru nú komin sex bindi af samtalsþáttum Erlings Davíðs-
sonar við aldrað fólk, hið síðasta nú fyrir skemmstu. Þættir
þessir spenna yfir vítt svið, bæði að efni og raunar líka tíma.
I þessum þremur síðari bindum eru alls 21 þáttur, og koma þar
fram fulltrúar flestra stétta annarra en embættismanna, meira að
segja einn ráðherra. Með þessum hætti fæst býsna gott þversnið
úr lífi íslenskrar alþýðu á fyrri hluta þessarar aldar og lokum
hinnar síðustu, þar sem fólk er valið frá ystu nesjum til innstu
dala, en tiltölulega fátt af því er þó upprunnið úr kauptúnum
og kaupstöðum, þótt þar hafi síðar orðið starfsvettvangur þess.
Elsti viðmælandinn er fæddur 1890 en hinn yngsti 1915, og allir
eru þeir, nema tveir, fæddir fyrir fyrri heimsstyrjöld. Fimm
konur eru i hópnum. Langflestir eru úr Norðlendingafjórðungi,
enginn úr Vestfirðingafjórðungi, en annars úr öllum lands-
fjórðungum. Ég nefni þetta til þess að gefa hugmynd um, hve
vítt sögusviðið er. Af þessum sökum verður efnið býsna fjöl-
breytt, en flestum verður það, að segja meira frá bernsku og
æsku, en minna frá manndóms- og efri árum, er það að vísu
einkenni flestra íslenskra æfiminninga, stuttra og langra. Er það
raunar eðlilegt, bæði er það löngum svo, að á efri árum muna
menn best það, sem fjarst er, og svo má ætla, að þeim sem á
hlýða þyki vænlegra til fróðleiks að heyra frá löngu liðinni
tíð en samtíðinni, sem þeir þekkja. Vitanlega er frásagnargáfa
viðmælendanna misjöfn, og efnið misjafnlega áhugavert. Á ég
þar ekki við, að menn þurfi endilega að hafa frá einhverjum
stórviðburðum að segja, mörg smáatvikin verða oft besta frá-
sagnarefnið. Allir hafa þó eitthvað að segja, sem er í frásögur
færandi, og vekur áhuga lesandans. Og skemmtilegt er að sjá,
hve margir hafa orðið fyrir dulrænni reynslu, og eiga frásagn-
ir af því í fórum sínum. Sýnir það ljóslega, að þar er mikið og
margþætt rannsóknarefni óunnið meðal Islendinga. Ég treysti
mér ekki til að fara í mannjöfnuð milli sögumanna yfirleitt, en
þó þóttu mér þættir þeirra Jóns á Hömrum og Guðmundar
Frímanns bera af, en næst þeim þættir Tryggva Helgasonar og
Þorkels Björnssonar. En vitanlega hefir hver sinn smekk. Spyrj-
andinn kynnir alla sögumennina stuttlega. Nokkur lýti eru það
á safni þessu, að prentvillur eru fleiri en góðu hófi gegnir, og
þar eru missagnir, flestar að vísu smávægilegar, sem höfundi
hefði verið í lófa lagið að leiðrétta. En sem sagt, þættimir
eru betur skráðir en óskráðir, og gefa þeir margar svipmyndir
úr íslensku mannlífi, sem nú er að gleymast.
Guðlaugur Rósinkranz: Allt var það indælt strið.
Rvík 1977. Öm & Örlygur.
Guðlaugur Rósinkranz þjóðleikhússtjóri rekur hér æfiminningar
sínar frá bemsku til æfiloka, en svo vildi til, að hann lést rétt
áður en bókin var fullprentuð. Eins og geta má nærri er þar
víða komið vúð, því að æfi höfundar var í senn athafnasöm og
litrík. Það var allri alþjóð kunnugt að Guðlaugur var flestum
mönnum duglegri og í senn bæði hugkvæmur og ósérhlífinn.
Kemur það Ijóst fram, og býst ég við að marga furði, hve mörg
jám hann hafði í eldinum samtímis án þess nokkurt brynni,
slíkt er á fárra færi, og ekki nema þeirra, sem forsjónin hefir
gefið óvenju starfsorku og starfsvilja. En eins og vænta má,
helgar hann lengstan þátt sögu sinnar Þjóðleikhúsinu, enda verð-
ur ekki um það deilt, að hann mótaði það öllum mönnum
fremur og skapaði því stefnu og starfshætti. Þá er og rækilega
sagt frá Norræna félaginu, en Guðlaugur má vel kallast faðir
þess og fóstri hér á landi. Löngum stóð styr um störf Guðlaugs
eins og hvern þann, sem stendur í stafni. Árásir á hann vom þó
flestar næsta ómaklegar, og virtust oft meira sprottnar af óvild
en gagnrýni og löngun til að bæta úr misfellum, ef fyrir hendi
voru. Það sjáum vér best nú, þegar atburðirnir em komnir í
hæfilega fjarlægð. Enda þótt þess verði ekki dulist, að hér segir
aðeins annar baráttuaðilinn frá. En Guðlaugur segir sögu sína
af hógværð og látleysi, án orðaflúrs og stílbragða. Frásögnin
líður fram eins og jafn, þungur straumur, og það sem gerir
hana merkasta, án beiskju eða nokkurrar tilhneigingar til að
kasta hnúmm að andstæðingunum. Staðreyndunum er lýst eins
og þær komu fram. Mörgum, er segja sögu sína, hættir til að
leiðast út á þær brautir, að sagan smækkar hann en ekki stækk-
ar. En saga Guðlaugs sýnir oss glaðan og góðviljaðan hugsjóna-
og athafnamann, sem helgar hugsjónum sínum alla krafta sína,
og metur meira að fylgja sannfæringu sinni til að ávaxta sitt
pund og ná jákvæðum árangri, en standa í aurkasti við skiln-
ingssljóa og miður góðviljaða andstæðinga. Æfisaga Guðlaugs
Rósinkranz er og verður merkileg menningarsöguleg heimild
um samtíð vora, en merkilegust er hún þó vegna þeirrar mann-
lýsingar, sem hún geymir. Bókin er prýdd fjölda mynda.
Helgi Sæmundsson: Fjallasýn.
Rvík 1977. Útg. Skákprent.
Ekki eru nema tvö ár síðan Helgi Sæmundsson sendi frá sér
Ijóðakver eftir nær aldarfjórðungs þögn, og þótti engum of
snemma að verið. En svo er að sjá, að aldurinn hafi létt undir
honum með ljóðagerðina því að nú sendir hann frá sér annað
kver, ekki stórt að vísu, en fágað jafnt að efni sem ytri búnaði.
Nöfn kvæðabókanna eru táknræn: Sunnan í móti og Fjallasýn.
Höf. skyggnist víða og beinir sjónum í sólarátt, og fetar hærra
og hærra, uns fjallasýnin opnast til allra átta. Má kenna það í
Fjallasýn að þar er undirtónninn nokkuð blandinn ugg við, að
dagur sé að kveldi kominn en þó „kveikir skjálfhent lifsvon ljós,
sem lýsir mér“ eins og segir í fyrsta kvæðinu, og að bókarlok-
um segir: „blærinn í bjarkasal býður mér góða nótt“. Annars
er skemmst frá því að segja, að yfir bókinni hvílir bjart heiði,
þótt kenna megi dapurleik í undirómum. Ljóðin eru öll stutt,
segja mikið í fáum ljóðlínum og Ijóðræn í fyllsta máta. Þar er
fögur náttúra Iands vors, ljós og sumar lofsungið, en haust-
skuggamir þó alltaf á næsta leiti. Ekki vil ég velja eitt ljóð
öðrum framar, þau „leita skammt til fanga“, en einna vænst
þykir mér um Á Snæfellsnesi. Þar er ort í stíl við hina fegurstu
hefð íslenskra rímljóða. En eitt kom mér öðru fremur á óvart
við þessi ljóð Helga. Hann hefir löngum verið einn öflugasti
málsvari órímaðra ljóða og allrar þeirra dellu, en hér leikur
hann sér að ríminu á hverri síðu, og segir miklu meira og miklu
betur það, sem honum býr í brjósti en rímleysingjamir. Hafi
hann þökk fyrir það, og kannske er þetta fyrirboði nýrra og
betri tíma.
384 Heima er bezt