Heima er bezt - 01.09.1996, Blaðsíða 18

ómálga bömum væri ekki
hollt að borða lifur. Oftast
máttu þau það þegar þau
voru farin að geta borið vel
fram stafinn 1 eða orðið lif-
ur. í dag er sérstaklega
mælt með lifur handa ung-
um börnum enda er hún
afar næringarrík.
Sú trú var þekkt um allt
land, en algengust fyrir
norðan, að það væri nátt-
úruaukandi að borða lifur.
Þeir sem voru sólgnir í lif-
ur, og þó sérstaklega heita
lifrarpylsu, áttu að vera
ástagjarnir eða „mikið upp
á heiminn“ eins og sagt var. Til þessa
er vísað í eftirfarandi vísubroti:
Lifrina etur lastagjarn
lungun góðhjartaður
Gollur, döndull,
hjartabaggi
Margt er gott í lömbunum
þegar þau koma af fjöllunum
gollurinn og görnin
og vel stíga börnin
segir í gamalli bamagælu.
Líklega eru þau fá börnin sem vita
hver hann eiginlega var gollurinn
sem þarna er á minnst. Hann var þó
sérstakur barnaglaðningur í sláturtíð
í gamla daga og þekktur réttur í flest-
um héröðum fram undir miðja tutt-
ugustu öld. Gollurshús er himna
með mör sem umlykur hjartað. Það
var líka kallað gollurskinn eða
hjartapungur. Þegar gollur var búinn
til var gollurshúsi úr nýslátraðri kind
eða lambi snúið við þannig að mör-
inn vissi inn; í var bætt niðurbrytjuðu
kjöti, mör og ýmsu sem til féll. Oft
var t.d. látið með eitt nýra eða flag-
brjósk sem er lítil brjóskflaga niður
úr bringubeini. Stundum var hjartað
sjálft soðið í gollrinum. Og ef hann
átti að verða sérstaklega gómsætur
voru í honum lundir. Þó að langal-
gengast væri að sjóða kjötmeti af
ýmsu tagi í gollurshúsi voru fleiri til-
*
330 Heima er beztJápZ.
Ristlar, lundir og þind. Þegar búið er
að sauma þindina utan um ristlana
og lundirnar heitir þetta lundabaggi.
brigði við nýtingu þess. Sumir fylltu
það til dæmis með nýrnamör, suðu
þetta ásamt lifur niðri í sláturpottin-
um og borðuðu heitt. Einnig var til
að sjóða mjölblandað blóð í gollurs-
húsinu þannig að úr varð eins konar
sláturkeppur.
Þegar búið var að troða því sem til
var að taka í gollurshúsið var saumað
fyrir opið og gollurinn soðinn. Hon-
um var oft tyllt við potteyrað með
saumþræðinum. Gollur var annars
oftast borðaður nýr og iðulega ætlað-
ur börnum sérstaklega eins og áður
sagði. Oft fengu krakkar gollur úr
lömbum sem þeir áttu eða eignuðu
sér, þegar þeim var lógað. Eftirfar-
andi saga af slíku er í heimildasafni
þjóðháttadeildar, um atburð sem
gerðist fyrir miðja síðustu öld og
segir það reyndar nokkuð um hvað
okkur á þjóðháttadeild berast oft
gamlar sögur úr daglega lífinu í
munnlegri geymd. Heimildarmaður
sem fæddur var aldamótaárið skráir
hana á eftirfarandi hátt:
„Mamma sagði mér þessa sögu
eftir langömmu minni. Hún fór ung í
sína fyrstu vist. Bóndinn gaf henni
lamb á stekknum um vorið. Lambið
kom að um haustið en bóndi þóttist
ekki svo birgur að hann
gæti fóðrað gimbrina og
lógaði henni en ekki varð
hún þess vör að hann farg-
aði af fóðrum öðru. Svo
litlu síðar kom hún úr
smalamennsku, hrakin og
köld. Hafði hún smeygt sér
úr blautu sokkunum og sest
á fætur sér um stund uppi í
rúminu sínu til að ylja sér á
fótunum. Þá opnaði konan
baðstofuna og skákaði til
hennar skál með bita á og
mælti:
„Þarna er gollurslúsin úr
lambinu þínu Þura.“
Þura tók við tveimur höndum og
hefur líklega sjaldan bragðað lostæt-
ari sláturbita enda sá hún aldrei ann-
að eða meira af því lambi.“
I sláturtíð var smalanum víða gef-
inn sérstakur smalagollur fyrir vel
unnin störf. Til þessara siða kann
önnur merking orðsins gollur að
vísa, nefnilega gjöf eða þóknun.
Einnig sögðu menn „að gollra ein-
hverju í einhvem“ um að gefa smá-
gjöf og þá sérstaklega ef um matgjöf
var að ræða.
Gollrar, sem átti að geyma voru
venjulega súrsaðir en sjaldnar reyktir
þó að það væri vissulega til. Þeir sem
fóru í reyk voru þá yfirleitt af full-
orðnu fé. Dæmi hef ég um það úr
Dalasýslu að þannig verkaðir gollrar
væru ævinlega borðaðir á sprengi-
kvöld, en ekki mun slíkt hafa verið
algengt
í Barðastrandarsýslum, þar sem
lundabaggar hafa víða verið gerðir til
skamms tíma og em sums staðar
enn, notuðu sumir gollurshúsin í þá.
Þegar átti að gera lundabagga voru
ópillaðir kindaristlar ristir eftir endi-
löngu, skafnir, þvegnir og lagðir í
saltvatn um tíma. Þeim var síðan vaf-
ið utan um kjötstrengsli, alltaf lundir
í fyrri tíð en eftir að farið var að selja
kjötskrokka í kaupstað var oft hafit
annað kjötmeti með í lundabagga,
hjarta skorið í ræmxu', hálsæðar,
magálsræmur o.fl. Og stundum vant-