Heimilisblaðið - 01.03.1962, Blaðsíða 11

KARTAFLAN
I
---------
Solanum Tuberosum er hið fræðilega
heiti kartöfluplöntunnar, en kartaflan sjálf
er stöngulhýði hennar, sem hafa þessa
hnöttóttu lögun vegna þess, að þau eru
þrútin af næringarforða til uppeldis næstu
kynslóð jurtarinnar. Efnin í honum eru
hka meðal aðalefnanna í daglegri fæðu
okkar mannanna. Við leggjum því stund
á ræktun kartöflunnar til þess að afla þess-
ara næringarefna, sem rótarhnýði hennar
hafa inni að halda. Allir aðrir hlutar plönt-
unnar eru meira eða minna eitraðir og
sama er að segja um margar fleiri jurtir,
sem eru skyldar henni. Eru sumar þeirra
notaðar til lækninga, til dæmis belladonna
°g fleiri, aðrar sem nautnameðul. Þekkt-
ust af þeim síðar nefndu er að líkindum
tóbaksplantan. Eitrið í blöðum hennar,
nikotinið, er mjög sterkt, svo sem kunnugt
er.
Að vísu er kartaflan ekki eingöngu rækt-
uð til að hafa hana til matar. Menn nota
hana líka mikið til fóðurs fyrir húsdýr og
sömuleiðis til iðnaðar. Þar á meðal er unn-
lnn úr henni vínandi og mörg önnur efni.
II
Kartöfluplantan er ættuð frá Suður-
Ameríku og þaðan barst hún til Norður-
aKu. Spænskur ferðalangur, Pedro Cieza
úe Leon að nafni, varð fyrstur til að færa
umheiminum fregnir af henni. Skömmu
oftir að Spánverjar höfðu lagt Inkaríkið
1 Perú undir sig (1533) gerði hann ferð
sma inn í land þeirra (1538). Hann lagði
uf stað frá hafnarborginni Cartagena við
aríbahaf, sem þeir höfðu þá nýlega sett
heimilisblaðið
á stofn, fór þvert yfir Panama austan til
og upp yfir hin miklu Andesfjöll. Hátt
uppi í fjöllunum sá hann óþekkta jurt, sem
Indíánarnir ræktuðu þar og kölluðu chunu.
Það var kartöfluplantan, sem átti eftir að
verða ættmóðir allra kartöfluafbrigða, sem
til eru nú á tímum. Hann getur þess og, að
þeir hafi ekki soðið kartöflurnar, eins og
við gerum að jafnaði, heldur látið þær
frjósa og síðan þurrkað þær.
Inkarnir höfðu ráðið ríkjum á þessum
slóðum í nokkur hundruð ár, þegar Spán-
verjar sigruðu þá og lögðu lönd þeirra und-
ir sig. Þeir voru menningarþjóð, sem lifði
á jarðyrkju og kvikfjárrækt. Helztu nytja-
jurtir þeirra voru m. a. maís og kartöflu-
plantan. Kartöflurnar ræktuðu þeir uppi á
hálendinu, þar sem loftslagið er of kalt til
þess að maísinn geti vaxið, og voru þær
aðalfæða þeirra, sem þar bjuggu —■ og
svo er raunar enn í dag. Stjórnin lét
árlega safna miklum birgðum af þeim í
forðabúr, sem hafðar • voru til að fæða
herinn, í fórnir til guðanna og almenn-
menningi til öryggis, ef hungursneyð
bæri að höndum. Ræktunaraðferðir
þeirra sýndu mikla kunnáttu til þeirra
starfa. Áburð (guano) fluttu þeir lang-
ar leiðir upp í fjalllendið neðan af Kyrra-
hafsströndinni, þeir höfðu komið upp
flóknum og vel gerðum áveitukerfum til
að auka og tryggja uppskeruna, og þeir
ræktuðu mörg afbrigði af kartöflunum.
III
--------O
Einhvern tíma á árunum 1580—1585
var kartöfluplantan flutt vestan um haf
til Spánar, en ekki vita menn hverjum
er að þakka þá þarflegu framkvæmda-
semi. Aðeins má telja víst, að einhver
meðal þeirra mörgu þúsunda af her-
mönnum, prestum og munkum, sjóræn-
ingjum eða öðrum ferðamönnum, sem
komu til Spánar á þessum árum frá auð-
löndum nýja heimsins, hafi komið með
hana í fórum sínum. — Frá Spáni barst
hún til Íatlíu og árið 1588 komst hún í
hendur Charles l’Ecluse, forstjóra grasa-
fræðigarðsins í Vín. Enskur flotaforingi
55