Heimilisblaðið - 01.03.1962, Blaðsíða 12

og landkönnuður vestan hafs, Sir Walter
Raleigh, er sagður hafa komið með hana
frá Ameríku til Englands um sama leyti
og hún barst til Spánar (1584). Þess
vegna er því víða haldið fram, að hann
hafi fyrstur manna flutt kartöfluna til
Evrópu, en hitt mun þó réttara, sem áður
er sagt.
Lengi höfðu menn víðast hvar hér í
Norðurálfu mikla óbeit á því að leggja sér
kartöfluna til munns, eins og algengt er
með nýjar og áður óþekktar fæðutegund-
ir. Leið því alllangur tími þar til almennt
var farið að rækta hana til matar. Eigi að
síður vakti hún stórmikla athygli, um
hana var rætt frá ólíkustu sjónarmiðum
og harðlega deilt. Vísindamenn tóku henni
vel, rituðu um hana og sýndu fram á kosti
hennar og með ræktunartilraunum tókst
þeim líka fljótlega að framleiða kostameiri
afbrigði en áður þekktust. — Marie
Antoinette, drottning í Frakklandi,
skreytti hár sitt með blómum kartöflu-
plöntunnar. Skozkir prestar bannsungu
hana í þrumandi ræðum vegna þess, að
hennar er ekki getið í biblíunni, og ýmsir
aðrir kennimenn héldu því fram, að kart-
aflan væri einmitt sá forboðni ávöxtur,
sem orðið hefði Adam til falls forðum
daga í Paradís. — Sú var líka tíð, að iðn-
nemum í Englandi var bannað að borða
kartöflur oftar en einu sinni í viku. Aftur
á móti ræktaði Friðrik mikli þær í
skemmtigarði sínum og sonarsonur hans
hótaði að láta skera nefið af öllum í sínu
ríki, sem hefðu á móti því að rækta kart-
öflur.
Og svo fór, að öll hindurvitni gegn rækt-
un og neyzlu kartaflna hurfu úr sögunni
og þær urðu aðalfæða fátækra um allan
norðurhluta Evrópu og víðar. Og nú á dög-
um neyta þeirra allir daglega að heita
má, bæði snauðir og auðugir, víðs vegar
um heim, eftir því sem ég bezt veit.
IV
--------o
Hvergi var kartöflunni betur tekið en
í írlandi, enda varla annars staðar meiri
þörf fyrir hana en þar. írar gáfu henni
smám saman ýmis nöfn og prestar þeirra
og kórdrengir fóru í skrúðgöngur fram
og aftur um akrana og stökktu vígðu
vatni á kartöflugrösin. Landið er vel fall-
ið til ræktunar þeirra og lengi heppnað-
ist hún líka vel. Snemma á 19. öld voru
þær orðnar langsamlega mikilvægasta
fæðutegundin hjá bændum þar í landi, og
mikill meiri hluti þjóðarinnar var í þeirri
stétt.
Fram til ársins 1844 urðu írar ekki fyr-
ir neinum teljandi skakkaföllum með rækt-
un þessa, en þá fór að bera á skemmd í
kartöflunum, og tveimur árum síðar
(1846) varð mikill og alvarlegur upp-
skerubrestur, svo að birgðirnar um haust-
ið urðu mjög litlar í samanburði við það,
sem áður hafði verið, og útsæði næsta árs
var sýkt eða sýktist. Allra ráða var leit-
að, sem hugsanleg voru til að ráða bót á
þessu, en allt kom fyrir ekki. Kartöflu-
uppskeran hélt áfram að bregðast ár frá
ári, og hungursneyð tók að herja landið.
Allt að því ein milljón manna dó úr sulti,
aðallega í sveitunum, og fjöldi fólks,
einkum það yngra og dugmeira, flýði til
Ameríku. Til New York einnar fluttist
því sem næst hálf önnur milljón íra á
þessum árum.
Önnur flóðbylgja af svo nefndum „kart-
öflupílagrímum“ barst þangað líka nokkru
seinna, þegar kartöflusýkin gekk yfir
Þýzkaland og Pólland. Þannig átti þessi
jarðávöxtur Inkana óbeinlínis mikinn þátt
í landnámssögu Vesturheims.
Helztu kartöflusjúkdómar, sem getið er
um, eru þessir: Kartöflusýki eða mygla,
kartöflublaðveiki, stöngulveiki og kart-
öfluhrúður (sbr. ritg. um kartöflur, eftir
Óskar B. Vilhjálmsson.).
V
--------O
Prestur einn í Ameríku, Chauncey E.
Goodrich að nafni, náði þeim árangri ár-
ið 1853 með kynbótatilraununum við kart-
öflurækt að framleiða nýtt afbrigði þeirra,
sem kallað var Garnet-Chili. Af því tókst
honum svo síðar að rækta annað nýtt af-
brigði, sem hann nefndi Early-Rose. Þau
56
HEIMILISB LA ÐIÐ