Eimreiðin - 01.01.1950, Blaðsíða 18

6
ÞRJÚ ATRIÐI
eimreiðin
hálfu öld. Um 1900 átti aðeins hluti landsmanna heima í
kaupstöðum og kauptúnum, en % hlutar í sveitum. Nú eru þessi
hlutföll að snúast við, þar sem meira en % lilutar landsmanna
eiga nú heima í kaupstöðum og kauptúnum, en aðeins tæpur Ys
liluti í sveitum. Líkur benda þó til, að þessi öfugþróun hafi nú
náð liámarki og við taki fjölgun í sveitum, en fjölgun í bæjum
minnki að sama skapi.
Vér komum nú að öðru atriði þessa máls: sjálfstæðisbarátt-
unni á fyrra helmingi aldarinnar og áföngunum á þeirri braut.
Um síðustu aldamót var bæði framkvæmdavaldið og hluti lög-
gjafarvaldsins lijá dönskum konungi, sem sat í öðru landi. Kon-
ungur gat þó þá ekki lengur gert allt að lögum á Islandi, sem
honum þóknaðist, lieldur varð samþykki alþingis að koma til.
Konungur gat þá heldur ekki breytt lögum frá alþingi. Hann
varð annaðhvort að samþykkja þau óbreytt eða neita þeim um
staðfestingu. Hann gat að vísu gefið út bráðabirgðalög, þegar sér-
staklega stóð á, en þau varð alþingi að samþykkja, til þess að
þau hefðu gildi. Sérstakur ráðgjafi fór með framkvæmdavaldið
fyrir Island, við hlið konungi úti í Kaupmannahöfn, en lands-
höfðingi fór með æðsta valdið innanlands á ábyrgð þessa ráð-
gjafa.
Á engu hálfrar aldar tímabili í sögu Islands síðan á landnáms-
öld liafa orðið eins stórfelldar hreytingar í íslenzkri stjórnskipan
eins og síðan um aldamótin 1900. Með stjórnskipunarlögunum
fyrir Island frá 3. október 1903 varð sú breyting á framkvæmda-
stjórn landsins, að Islandsráðlierra skyldi vera búsettur hér á
landi, tala og rita íslenzku og eigi hafa annað ráðherraembætti
á liendi. Hann skyldi og eiga sæti á alþingi og bera ábyrgð fyrir
því. Þetta var stórt spor í sjálfstæðisáttina, en fleiri umbætur
fóru á eftir. Ákvæðið um, að málefni Islands skyldu borin upp
fyrir konungi í ríkisráði Danmerkur, svo sem stóð í stjórnlög-
unum frá 1903, var fellt niður með stjórnskipunarlögunum frá
1915, eftir langar og liarðar deilur. Þá skyldi og konungur vinna
eið að stjórnarskrá landsins, og ýmsar fleiri breytingar til bóta voru
þá gerðar. Með konungsúrskurði 22. nóvember 1913 var Islandi
veittur réttur til sérfána. Og með sambandslögunum frá 1. dez-
ember 1918 tók ísland upp allsherjarfána, enda var með þeim
fullveldi landsins orðið óvéfengjanlegt. Var um fánann og sér-