Ægir - 01.07.1996, Blaðsíða 56

átt sér stað af náttúrlegum völdum
um milljónir ára. Ósón eyðist þegar
það drekkur í sig útfjólubláa geislun
en ósón verður einnig til með að-
stoð útfjólublárra geisla. Af þessu
leiðir að ósónlagið er ekki takmörk-
uð auðlind sem liggur undir
skemmdum heldur náttúrlegt fyrir-
bæri í stöðugri endurnýjun.
Ósónið verður til og eyðist í
stratosferunni, en svo kallast annað
lag andrúmsloftsins sem umlykur
jörðina. Lægsta lagið er kallað
troposfera og það er 10-17 kíló-
metra þykkt, þynnst við pólana. Það
sem einkennir þetta lag er að hita-
stigið lækkar eftir því sem ofar dreg-
ur og efst í því er 50-80 stiga frost.
Frostið er mest við miðbaug því þar
stígur heitt loft upp og lyftir loftlag-
inu. Stöðugir loftflutningar fara
fram frá svæðum við miðbaug, suð-
ur og norður til pólanna. Þetta
streymi flytur ósón sem myndast
við miðbaug til pólsvæðanna.
f stratosferunni, sem er næsta lag
yfir ofan, er mun hlýrra og því heit-
ara sem ofar dregur. Efst í stratosfer-
unni, 80 kílómetra yfir yfirborði
jarðar, getur hitinn verið 2-30 stiga
frost. Það er ósónið sem veldur þess-
um hita því þegar ósónmólekúl
verður fyrir úfjólubláum geislum
breytist sólarorka í hita. Ósón finnst
um allt gufuhvolfið en er þykkast í
miðri stratosferunni í um 25 kíló-
metra hæð. Ósónmagnið er samt
mjög lítið eða um eitt af hverjum
100 þúsund mólekúlum í ósónlag-
inu.
Ósón er svo fágætt efni að ef and-
rúmslofti jarðar væri pressað saman
uns það væri 8 kílómetra þykkt væri
ósónlagið aðeins tæplega hálfur
sentimetri. Ósón verður til þegar út-
fjólubláir geislar sólarinnar kljúfa
súrefni í efstu lögum stratosferunn-
ar. Ósón er gífurlega óstöðugt efni
og líftími þess í efstu lögum loft-
hjúpsins aðeins fáeinar mínútur en
getur verið nokkrir mánuðir í neðri
loftlögum.
Ósónið dreifist um allan lofthjúp-
inn fyrir veðri og vindum í takt við
Ózón verður til þegar
útfjólubiáir geislar sólarinn-
ar kljúfa súrefni í efstu lög-
um stratosferunnar. Ózón er
gífurlega óstöðugt efni og
líftími þess í efstu lögum
lofthjúpsins aðeins fáeinar
mínútur en getur verið
nokkrir mánuðir í neðri
loftlögum
Ózónið dreifist um allan loft-
hjúpinn fyrir veðri og vind-
um í takt við þær breytingar
sem stöðugt eru í gangi.
Vegna þessa getur þykkt
ózónlagins og þar af leið-
andi magn útfjólublárra
geisla verið mjög misjafnt
frá einum stað til annars og
einum tíma til annars og
virðist magn ózóns sveiflast
mjög til eftir árstíðum en er
einnig tengt sólblettum
og sólgosum.
þær breytingar sem stöðugt eru í
gangi. Vegna þessa getur þykkt
ósónlagins og þar af leiðandi magn
útfjólublárra geisla verið mjög mis-
jafnt frá einum stað til annars og
einum tíma til annars og virðist
magn ósóns sveiflast mjög til eftir
árstíðum en er einnig tengt sölblett-
um og sólgosum.
Efasemdir meðal vísindamanna
Tvær ástæður eru fyrir því að vís-
indamenn efast um hættuna sem
stafar af meintri eyðingu ósónlags-
ins. Önnur er sú að allt líf á jörðinni
hefur um milljónir ára þurft að laga
sig að miklum sveiflum í ósón-
magni og þar af leiðandi sveiflum í
útfjólublárri geislun. Hin er sú að
vegna þessa mælast sveiflur í ósóni
afar miklar og engin leið er fyrir
rannsóknamenn að átta sig á því
hvaða sveiflur eru af manna völd-
um og hverjar af völdum náttúr-
unnar.
Dæmi um þetta: í tempruðum
beltum er 20% munur á ósónmagni
milli sumars og veturs. Þessi 20%
eru meðaltal síðustu 60 ára en
sveiflan milli ára getur verið miklu
meiri. Samanborið við 20% meðal-
sveiflu milli árstíða á löngum tíma
eru áhrif mannsins sáralítil en talið
er að mengun af manna völdum
hafi leitt til 4-5% eyðingar ósón-
lagsins. Magn ósóns við miðbaug
virðist sveiflast til um 4-5% á
tveggja ára bili. Hitasveifla á Kyrra-
hafssvæðinu, sem kennd er við E1
Nino, virðist einnig tengjast 3-4%
sveiflu. Þessar tvær sveiflur eru
stundum í takt og magna áhrif hvor
annarar upp en stundum leiða þær
til jafnvægis. Sveiflur í sólgosum
sem ná yfir 11 ára hring eru einnig
áhrifavaldur. Eru áhrif þess talin
2-3%. Þegar sólgos eru í hámarki er
ósónframleiðsla mikil og öfugt.
Þannig voru sólgosin í lágmarki
1985 þegar fyrst varð vart við gat á
ósónlaginu yfir Suðurskautslandinu.
Síðan jukust sólgos umtalsvert fram
til ársins 1991 en þrátt fyrir það
jókst eyðing ósóns sem bendir til
þess að önnur öfl, hugsanlega áhrif
mannanna, hafi eytt ósóni hraðar
en það varð til. Þetta kemur fram í
rannsóknum James Angell sem
starfar að ósónrannsóknum fyrir
National Oceanic and Atmospheric
Administration.
Eitt af því sem er umdeilt er hvort
samband er milli minnkandi ósón-
magns yfir tempruðum beltum og
gatsins á ósónlaginu yfir Suðurpóln-
um. Sumir segja að ósón sé að eyð-
ast um allan heim hraðar en það
verður til en aðrir segja að eyðing
ósóns á ólíkum svæðum séu óskyld
fyrirbæri.
„Það eru svo margir óskyldir
þættir sem hafa áhrif að erfitt er að
benda á einn og segja að þar leynist
sökudólgurinn," segir Stolarski sem
fyrr er vitnað til. „ Það eina sem við
getum verið viss um er eyðing ósón-
lagsins sem er mjög raunveruleg."
/
Blindar kanínur í Patagóníu
Umhverfisverndarsinnar hafa oft
gripið til dramatískra lýsinga þegar
56 ÆGIR