Stúdentablaðið - 01.05.2008, Blaðsíða 14

Ritsafnið íslam með afslcetti, sem kom út hjá Nýhil
í janúarmánuði síðastliðnum, hefur vakið nokkra
athygli og hlotnast bæði hól og gagnrýni. Megnið af
þeirri gagnrýni hefur komið fram á bloggum og fallið
í nokkuð fyrirsjáanlegar gryfjur umræðunnar „með
og á móti íslam(istum)" - að undanskilinni grein
Björns Þórs Vilhjálmssonar í Morgunblaðinu sem
einkum agnúaðist út í skort á neðanmálsgreinum.
Grein Símons Hjaltasonar í síðasta tölublaði
Stúdentablaðsins er fyrsta tilraunin sem birtist á
prenti til alvarlegrar gagnrýni á bókina, en í greininni
sér Símon sig fyrst „knúinn til að koma nokkrum
atriðum á hreint" varðandi „ruglið" sem hann hefur
heyrt um „Jótlandspósts-vesenið." Símon gefur í skyn
að íslam með afslætti sé dæmi um slíkt rugl, sem hann
nefnir einnig „hysteríu" og ber saman uppblásinn
fréttaflutning DV af smávægilegri uppákomu fyrir
nokkrum vikum síðan þar sem tímaritið Sagan öll birti
teikningar af spámanninum Múhameð.
Símon segir að íslam með afslœtti hafi orðið til í
andrúmslofti skopteikningamálsins, og er það
rétt líkt og lesa má um í formála bókarinnar.
Skilningur Símons á orsökum, aðdraganda og
þýðingu skopteikningamálsins er hins vegar það
yfirborðskenndur að hann getur ekki séð tilganginn
með bókinni. Símon á nefnilega sjálfur einfalda
skýringu á fárinu í kringum skopteikningamálið -
sem er jafn ófullnægjandi og hún er margítrekuð í
greininni - en hún er þessi: hystería.
Símon gerir tilraun til að skýra nánar hvaða
erindi hið úrelta læknisfræðilega hugtak hystería
á við skopmyndamálið, en það hefur verið notað
í gegnum tíðina til að lýsa sjúkdómseinkennum
sem læknavísindin telja að eigi sér ekki „rökréttar"
lífeðlisfræðilegar skýringar, og er það dregið af gríska
orðinu/iystersemmerkirleg, enda varhugtakið einkum
notað um slík sjúkdómseinkenni kvenna. Raunar var
lengi talið að aðeins konur gætu þjáðst af hysteríu,
eða allt þangað til Sigmund Freud sýndi fram á annað.
Hugtakið ber enn með sér þann merkingarauka að um
sé að ræða óskynsamleg, órökrétt og tilfinningalega
ofsafengin viðbrögð við einhverju, öfugt við rökrétt
og yfirveguð viðbrögð hins skynsama. Útskýring
Símons ber einmitt að þeim brunni að um órökréttan
misskilninghafi verið að ræðahjáþeim sem mótmæltu
Múhameðsteikningunum: Misskilningurinn,
hysterían, óðagotið út af engu, er að mati Símons sá að
halda að Múhameðsteikningarnar hafi verið særandi,
rasískar eða ógnandi. Nei, Símon kemur því „á hreint"
- fyrir þá sem ekki vissu - að teikningarnar voru
„hugsaðar sem varnaraðgerð fyrir tjáningarfrelsið
allt frá upphafi." Ritstjórar Jótlandspóstsins njóta
alls hugsanlegs vafa í huga Símons um hvort þetta
sé rétt ágiskun um ásetning þeirra - Símon telur að
þeir hafi einkum viljað mótmæla „undanlátssemi" og
„sjálfsritskoðun" gagnvart Múslimum í Evrópu sem
og þeim undarlega vanda að „blaðamenn í ýmsum
Evrópulöndum ... voru farnir að sneiða úr skrifum
sínum hin og þessi atriði til þess eins að móðga ekki
þennan þjóðfélagshóp."
FÖÐURLEG HNEYKSLUN
Þannig gekk ritstjórum Jótlandspóstinn að mati
Simons gott eitt til, þeir vildu einfaldlega að múslimar
hættu að vera „súkkulaði í umræðuleiknum",
yrðu virkir þáttakendur í stað skrauts í hinum
fjölmenningarlega heimi, og má nánast skilja þetta
sem svo að ritstjórarnir hafi verið í hálfgerðri
réttindabaráttu fyrir hönd múslima, viljað þeim allt
hið besta og í raun verið að beita sér fyrir fullri þátttöku
þeirra í nefndum „umræðuleik" blaða og fjölmiðla. Sé
þetta rétt hjá Símoni hljóta viðbrögð sumra múslima,
sem tóku myndbirtingarnar óstinnt upp, að skiljast
ekki aðeins sem móðursýki - óðagot án tilefnis -
heldur jafnvel sem óskiljanlegt vanþakklæti.
Þessi greining Símons er sama marki brennd og
mestöll umfjöllun á Vesturlöndum um mótmæli
múslima í Evrópu eða almennings í múslimalöndum
í tengslum við skopmyndirnar. Sá möguleiki að
um „eðlileg" viðbrögð hafi verið að ræða er ekki
tekinn til greina - Símon kemur því raunar á hreint
hver „eðlilegu" viðbrögðin hefðu verið: að „hundsa"
Jótlandspóstinn - heldur er gengið út frá því að
um heilaþvott og múgæsingu hafi verið að ræða,
þar sem útsmognir múslimaklerkar gripu „til þess
ráðs að skipuleggja mótmæli" og „koma illindum
af stað." Símon útskýrir ekki hvernig umræddir
múslimaklerkar komu því um kring að „sendiráð voru
brennd og fólk var beitt ofbeldi" - lesandinn verður að
draga þá ályktun, í takt við vel þekkta og fordómafulla
mynd sem dregin er upp af múslimum í vestrænum
fjölmiðlum og Símon samþykkir, að mótmælendurnir
hafi einfaldlega verið kolklikkaðir - móðursjúkir
vitleysingar. Lýsing Símons á atburðunum ber keim
af sömu hrokafullu vanþekkingu og einkennir
umfjöllun á Vesturlöndum almennt um múslima
og lönd þeirra. Símon hefur þannig ekki áhuga á því
að vita hvers vegna fólk týndi lífi í mótmælunum eða
hverjir stóðu að baki þeim morðum, tilgátu hans um
hysteríu nægir einfaldlega að „fólk var beitt ofbeldi"
og „sendiráð voru brennd." Óþarft er að fjölyrða hér
um birtingarmyndir og orsakir þessarar grunnhyggnu
umfjöllunar, því Haukur Már Helgason, rithöfundur,
skrifar frábæra grein um akkúrat þetta í íslam með
afslœtti, á blaðsíðum 115-119 og skal til hennar
vísað.
Vandi Símons er þó ekki sá að hann sé þjáður af
múslimahatri líkt og stór hluti íslendinga sem veður
uppi með óhróðri gegn múslimum á bloggum landsins,
heldur hitt - sem er mun útbreiddari og hugsanlega
skeinuhættari vandi - að hann veit ekkert um múslima
og þar af leiðir að hann getur ekki sett sig í spor peirra.
Sem betur fer gerist þess ekki þörf að rekja hér þá stóru
eyðu sem vantar í sögu Símons um myndbirtingamálið
- þá staðreynd að múslimafælni veður nú uppi á
meginlandi Evrópu sem aldrei fyrr og að einkum og
sér í lagi í Danmörku hefur á undanförnum árum
verið lagt upp í herferð gegn réttindum innflytjenda,
sem margir eru múslimar - því enn má benda á
frábæra grein í Islam með afslœtti. Það er greinin
„Skrímslið undir rúminu" eftir Sigurð Ólafsson, sem
birtist einnig í Lesbók Morgunblaðsins í janúar. Þar
rekur Sigurður á greinargóðan og yfirvegaðan hátt
hvernig andrúmsloft útlendingahaturs hefur þróast í
Danmörku síðan í upphafi tíunda áratugarins og segir:
„Sú uppsafnaða gremja sem loks fékk útrás í tengslum
við Múhameðsmyndirnar í Jyllands-Posten átti sér
því skýran aðdraganda, jafnvel þó að dönsk stjórnvöld
hafi sett upp falskan undrunarsvip og ekkert þóst
skilja eða vita" (bls. 113).
Svipurinn á Simoni, ef marka má stilbrögð hans og
efnistök, er hins vegar ekki undrun, heldur meira
í ætt við einhvers konar þreytulega og allt að því
föðurlega hneykslun; við sjáum Símon fyrir okkar
þar sem hann ranghvolfir í sér augunum yfir ruglinu
í þessum hysterísku múslimum, sem neita að skilja að
Múhameðsteikningunum var í raun alls ekki beint
gegn þeim, heldur aðeins til varnar tjáningarfrelsinu.
En „tjáningarfrelsið" er ekki og var ekki úrslitaatriði í
málinu, líkt og ráða má af samhengi þess. Augljóst er
að enginn trúarhópur eða kynþáttur á Vesturlöndum
hefur orðið fyrir viðlíka skítkasti og ofsóknum í
fjölmiðlum hin síðari ár og múslimar, og að halda
því fram að þar ráði varfærnislegt meðalhóf - að
blaðamenn séu „farnir að sneiða úr skrifum sínum hin
ogþessi atriði til að móðga ekki þennan þjóðfélagshóp,"
líkt og Símon heldur fram - eru fjarstæðukennd
öfugmæli. Engum dylst að það er beinlínis í tísku að
úthrópa múslima sem afturhaldssama og vanþróaða
kvenhatara. Staðlausar alhæfingar og Gróusögur
vaða uppi um hversu ægileg ógn múslimar séu við
vestrænt samfélag, og fjölmiðlamenn skeyta ekki
um að leiðrétta þetta.1 Málfrelsið hefur verið dregið
inn í umræðuna einfaldlega vegna þess að það er
miklu þægilegri réttlæting fyrir fordómafullum og
lítillækkandi ummælum eða teikningum en að sýna
fram á að það búi raunveruleiki að baki þeim.
Ekkert af þessu haggar sannfæringu Símons um að
skopmyndamálið í heild hafi snúist um tjáningar-
frelsið, og fullyrðir hann að íslam með afslœtti hafi
ekkert að færa lesendum sem „hafa kynnt sér Islam"
og vilja „raunverulegt innlegg inn í umræðuna um
gildi og eðli tjáningarfrelsisins í samhengi við íslam".
í orðanna hljóðan liggur að Símon sé sjálfur í hópi
þeirra sem hann segir hafa „mikið á milli eyrnanna"
og þurfa alls ekki að vita meira um múslima og Islam,
og að slíkir þungavigtarmenn vilji og þurfi aðeins ræða
um tjáningarfrelsið. Kannski hefur Símon hreinlega
of mikið á milli eyrnanna, svo mjög að athyglisgáfan
líður fyrir, því fjöldi greina í bókinni tekst einmitt
á við spurninguna um tjáningarfrelsið, svo sem
skoðanaskipti Philips Henshers og Gary Younge (bls.
70-75) svo og stórfróðleg samræða teiknaranna Art
Spiegelman og Joe Sacco (bls. 91-94), að ógleymdri
f rábærri grein Helgu Katrínar Tryggvadóttur og Kötlu
ísaksdóttur (bls. 86-90) og pistli Óttars M. Norðfjörð
(bls. 95-100).
UMVÖNDUN OG AFSTÆÐISHYGGJA
Orðavalið í umfjöllun Símons er f ram úr hófi hrokafullt
og tónninn einkennist af umvöndunarsömu orðalagi
þar sem skotspónar hans eru ýmist „hysterískir"
eða „barnalegir" og þarfnast leiðsagnar hans við að
„koma hlutunum á hreint" - á meðan Símon sjálfur
þarf „ekki hjálp við að ‘skilja’ múslima". Óskandi væri
að Símon hefði innistæðu fyrir þeim bumbuslætti,
því sannarlega er þörf á upplýsingu og yfirvegum
í umræðunum um íslam nú um stundir. Það er því
bagalegt að Símon misskilur ekki aðeins sjálfan
bakgrunn deilunnar um Múhameðsteikningamálið
og lætur umfjöllun bókarinnar um tjáningarfrelsið
fram hjá sér fara, heldur fara meginatriðin i grein
undirritaðs - „Skopmyndamálið sem afhjúpun
sannleikans", þeirri sem hann ver mestu púðri í að
gagnrýna - nær alfarið fyrir ofan garð og neðan hjá
honum.
Þegar Símoni hefur mistekist að koma „nokkrum
atriðum á hreint" varðandi Múhameðsmálið snýr
hann umfjöllun sinni loks að sjálfri bókinni, íslam með
afslœtti. Sumar fullyrðinga hans þar að lútandi eru með
öllu óskiljanlegar, svo sem að bókin ávarpi „aðallega
múslimahatara," sem og að höfundar hennar „grípi
til" menningarlegrar afstœðishyggju, en skilningur
Símons á því hugtaki er bæði víður og nýstárlegur: hún
felst í að telja lifnaðarhætti múslima „ekkert óæðri
vestrænum lifnaðarháttum." Líklega eru æði margir
orðnir fylgismenn menningarlegrar afstæðishyggju,
ef hún felst í því einu að frábiðja sér slíkum þjóðernis-
eða menningarrembingi. í gagnrýni sinni á grein
undirritaðs fer Símon hvergi sparlega með gífuryrðin
en líkt og annars staðar í textanum taka stílbrögðin
og yfirlýsingagleðin á sig harmræna mynd þegar í ljós
kemur að það er fyrst og fremst skilningi Símons sjálf
sem er ábótavant. Þar sem ég reyni í grein minni að
setja fingur á það samhengi sem að mínu mati ríkir
á milli annars vegar Múhameðsteikningamálsins
og hins vegar ofsókna gegn múslimum og öðrum
innflytjendum og stríðsrekstri í löndum múslima,
fær Símon út þá kostulegu niðurstöðu að ég haldi því
fram á einhvern óskiljanlegan hátt að allir verjendur
myndbirtinganna hafi verið hlynntir innrásinni í írak
og jafnvel að danskir teiknarar hafi staðið að baki
henni.
Grunnröksemdafærslan í grein minni er ekki flókin:
hún er sú að múslimar hafi reiðst myndunum vegna
þess að þær eru hin endanlega staðfesting á því að
bróðurþel í garð múslima - sem hefur verið notað sem
afsökun fyrir innrásunum í írak og Afganistan - er
ekki fyrir hendi: „... birting myndanna er afhjúpandi
fyrir þær skoðanir sem einar skýra innrásirnar í
írak og Afganistan, hernámið á Vesturbakkanum,
viðskiptabannið forðum daga á írak, jafnvel Alsír-
stríðið ..." (bls. 158). Þær skoðanir eru af meiði
ky nþáttahaturs, og mætti hér benda á til samanburðar
skopmyndir af svertingjum á tímum þrælahalds
og pólitískrar kúgunar þeirra í Bandaríkjunum og
skopteikningar af Gyðingum í Evrópu á 19. og 20.
öld. Allt eru þetta ímyndir sem dregnar eru upp
til að staðfesta og réttlæta kúgunarástand með
óbeinum hætti, gera þann kúgaða ómanneskjulegan
og hlægilegan til að auðveldara sé að fá almenning til
að samþykkja að komið sé fram við hann sem annars
flokks þegn, hvort sem það er með því að neita honum
um dvalarleyfi eða varpa á hann sprengjum.
Eglýsií grein minni áhyggjum af því að á Vesturlöndum
er að verða til sístækkandi hópur sem skilur ekki
að múslimar, sem hafa sjálfsvirðingu eins og aðrar
manneskjur og mislíkar að komið sé fram við þá
líkt og annars flokks borgara, reiðast því eins og allir
aðrir myndu gera að birtar séu af þeim lítillækkandi
skopteikningar á forsíðum helstu dagblaða. Símon
verður að tala fyrir sjálfan sig þegar hann segir
mig „líklega sammála" slíkum myndbirtingum ef
um væri að ræða aðra en múslima, til dæmis Votta
Jehóva. Ef ofsóknir færu af stað gegn Vottum Jehóva,
Mormónum, Gyðingum, Sígaunum, Hindúum eða
öðrum minnihlutahópum með þátttöku virtra
fjölmiðla og stórs hluta almennings líkt og nú er gert
gegn múslimum myndi ég mótmæla því, og sér í lagi
myndi ég mótmæla því hástöfum ef ég sæi augljóst
samhengi milli þess og almenns innflytjendahaturs
og stríðsrekstrar í fjarlægum löndum.
SPRENGJAN Á HÖFÐISPÁMANNSINS
Um miðbik greinar Simons fer eins konar
„hugsanatilraun" af stað -það er að segja, Símon reynir
af veikum mætti að gera sér 1 hugarlund hvað það er
sem veldur því að „menn eins og Viðar Þorsteinsson"
hafa mótmælt birtingu skopteikninga af múslimum
í blöðum. Líkt og af slysni leiðir hugsanatilraun
Símons hann að réttri niðurstöðu: „Þetta er spurning
um rasisma," skrifar hann. En nú rekur Símon í
vörðurnar því hann er kominn grunsamlega nálægt
meginniðurstöðu minni og annarra „menningarlegra
afstæðishyggjumanna" og því snarbeygir Símon út af
kúrsinum og bætir við heldur kostulegri klausu um
að myndirnar hafi ekki verið af „múslimum nútímans"
heldurMúhameð spámanni. Mig brestur þol til að greiða
úr þessari heimatilbúnu ráðgátu Símons, en læt nægja
að spyrja hann þessarar spurningar: hvað er sprengjan
að gera á höfði spámannsins?
And-rasistinn Símon er staðfastur í því að
teikningarnar hafi alls ekki haft rasískan undirtón -
hvað þá að rasisminn hafi verið augljós - og heldur því
fram að „meiri rasismi felist í því að halda því fram
múslimar séu allir svo einfaldir að þeir kunni ekki að
skilja sig að frá spámanni sínum og svo blóðheitir að