Hugur - 01.01.2000, Síða 136

134
Einar Ólafsson
HUGUR
gert grein fyrir þeim í heimspekiritum fyrr en mörgum áratugum
seinna.20
Það má kannski segja, að það hafi ekki þurft miklar heimspekilegar
pælingar til að taka þá afstöðu sem Brynjólfur tók. „í björgun úr lífs-
háska spyrja menn ekki um dýpri rök," sagði hann í fyrrgreindu svari
sínu við spurningu um lífsskoðun.21
Veturinn 1926, tveim árum eftir heimkomu sína, hélt Brynjólfur
tvo fyrirlestra fyrir alþýðufræðslu Stúdentafélagsins, „Jafnaðarstefnuna
fyrir daga Karls Marx“ og „Hina efnalegu söguskoðun,“ og voru þeir
prentaðir í tímaritinu Rétti 1929 og 1930.22 1 þessum fyrirlestrum var
hann frekar að fræða en setja fram eigin frumlega kenningu. Þó er
þess virði að líta aðeins á fáein atriði í seinni fyrirlestrinum, „Hinni
efnalegu söguskoðun." Brynjólfur byrjaði á að setja fram grundvallar-
setninguna, að þróun mannfélagsins sé lögmálum háð, og stillir henni
upp gagnvart spurningunni: Er það ekki einmitt vilji mannanna sem
skapar mannkynssöguna. Hann telur nauðsynlegt að taka viðfangsefn-
ið viljafrelsi til meðferðar og segir: „Mannlegur vilji er frjáls, að því
leyti að maðurinn getur valið og ber ábyrgð á vali sínu, en hann er
ekki orsakalaus. Hann er lögmálum bundinn. Mennirnir velja eða á-
kvarða þetta eða hitt af einhverri ástæðu, en ekki að ástæðulausu. ...
Skoðunin um lögbundið samhengi í öllum hlutum er því meira en til-
gáta. Hún er vísindalegur grundvöllur. Einungis á þeim grundvelli eru
öll svið tilverunnar hæf til rannsókna.“23 Brynjólfur vísar mikið til
Marx í þessum fyrirlestri sem vonlegt er. „Efnalega söguskoðunin er
ekki annað en rannsóknaraðferð,“ segir hann. „Marx rannsakar söguna
til að finna lögmál hennar, en lögmál sögunnar eru ekki algild nátt-
úrulögmál eins og borgaralegu hagfræðingarnir hjeldu frarn."24 „Eftir
því sem framleiðslukraftar auðvaldsskipulagsins vaxa, vaxa og mót-
setningarnar milli þeirra, sem að lokum verða til að sprengja það og
koma ríkisvaldinu í hendur verkalýðsins.“25 Það er söguleg nauðsyn
20 Brynjólfur Bjamason, pólitísk œvisaga, s. 140.
2 1 Lögmál ogfrelsi, s. 156.
22 Réttur, 14. árg. (1929), s. 43-64; og 15. árg. (1930), s. 1-19.
23 Réttur, 15. árg., s. 4-5.
24 Samarit, s. 9.
25 Samarit, s. 10.