Hugur - 01.01.2000, Page 154

152
Eyjólfur Kjalar Emilsson
HUGUR
ólfs er hér um tvö ólík hugtakakerfi að ræða. Davidson er hins vegar
með slípaðar kenningar um þetta, þar sem hann reynir í fyrsta lagi að
afmarka hið sálræna eða huglæga svið. Kennimark þess er íbyggni,
eða á útlensku „intentionalitet,“ það einkenni (flestra) sálarlífsfyrir-
bæra að þau beinast jafnan að einhverju, jafnvel einhverju sem þarf
ekki að vera til. Maður er hræddur við eða um eitthvað (sem þarf ekki
að vera til); þegar við höldum eitthvað, er það eitthvað tiltekið sem
við höldum að sé raunin (en þarf ekki að vera það), o.s.frv. Slikt innra
viðfang býr í sálarlífsfyrirbærunum sjálfum. Ekkert slíkt er hins vegar
að finna í vitundarlausri náttúru: Dropinn holar steininn og sólin
bræðir snjóinn án nokkurs innra viðfangs, eftir því sem við best vit-
um. Davidson hefur svo sérstök rök fyrir því að sviðið sem hefur
slíka íbyggni sem kennimark sitt geti ekki verið í neinum ströngum,
lögmálsbundnum tengslum við svið sem hefur það ekki. Það er ekkert
af þessu tagi hjá Brynjólfi, ekki vegna þess að þar sé neitt sem hnígur
gegn þessu, heldur fremur vegna þess að hann segir næsta fátt um
hver séu kennimörk hvors hugtakakerfis um sig.22 Eftir því sem ég fæ
best séð, hafnar Brynjólfur ekki berum orðum þeirri hugmynd að til
séu ströng lögmál sem tengja hið andlega og efnislega eins og David-
son gerir. Hins vegar er athyglisvert að þessarar hugmyndar sér ekki
stað hjá Brynjólfi. Að minnsta kosti get ég ekki fundið neitt slíkt í
Lögmálum og frelsi. Þó er þetta, að ég held, algeng skoðun: Margir
gefa sér sem sjálfsögð sannindi að slík lögmál hljóti að vera til. Ég
ætla þó ekki að reyna að halda því fram hér að í Lögmálum og frelsi
megi finna ólögbundna einhyggju að hætti Davidsons. En ég er ekki
frá því að þar megi sjá hugboð í sömu veru. Og alla vega virðist mér
að Brynjólfur gæti, án þess að breyta nokkru hjá sér, notað atriði úr
máli Davidsons til að styðja eigin kenningu betur. Hyggjum svolítið
nánar að þessu í beinu sambandi við spurninguna um frelsi viljans.
2 2
Hann segir að vísu að efnisveruleikinn í víðtækasta skilningi sé allt það sem orkar
á vitund okkar, og vitund okkar allt það sem eitthvað getur birst í (sjá Á mörkum
mannlegrar þekkingar, bls.xxx, sbr. Lögmál og frelsi, bls. 127-128. Þessar skil-
greiningar þarfnast bersýnilega lagfæringar. Til dæmis er næsta ljóst að ýmsar
hugmyndir okkar sem „birtast í“ vitund okkar—svo sem um morgundaginn,
kvaðratrótina af 2 og Guð—stafa ekki af efnisveruleika sem orkar á okkur og
hugmyndirnar svara til. Á hinn bóginn má vera að í tali Brynjólfs um vitund sem
það sem veruleikinn birtist í megi sjá vísi að hugmynd um íbyggni sem kennimark
hins andlega. En það er þá varla meira en vísir.