Fréttablaðið - 12.11.2010, Blaðsíða 18

18 12. nóvember 2010 FÖSTUDAGUR
FRÉTTAVIÐTAL: Eiríkur Steingrímsson og Magnús Karl Magnússon, prófessorar við HÍ.
E
iríkur Steingrímsson og
Magnús Karl Magnús-
son segja að laustengd-
ur hópur fræðafólks úr
Háskóla Íslands, Háskóla
Reykjavíkur og Landspítala vilji
breyta vísindaumhverfinu hér á
landi til hins betra, og hefur hann
meðal annars kallað eftir því að
opinberum fjárframlögum til rann-
sókna verði í auknum mæli beint í
gegnum svokallaða samkeppnis-
sjóði, enda sé það virk og öflug leið
til að verja fjármunum á sem best-
an hátt.
Magnús segir að það sem tengi
hópinn helst sé áhersla þeirra á að
vilja auka veg rannsókna í háskól-
um landsins.
„Varðandi fjármögnun rann-
sókna viljum við öll sjá þá aðferða-
fræði sem notuð er í þeim löndum
þar sem við höfum starfað og lært,
bæði fyrir vestan hafs og aust-
an. En við rekum okkur á það hér
heima að þau úrræði og sjóðir sem
eiga að styrkja vísindin og rekstur
vísinda, standa ekki undir sér.“
Bylting í rannsóknastarfi
Þeir Magnús og Eiríkur segja að
mikil bylting hafi átt sér stað í
háskólasamfélaginu hér á landi
fyrir um tíu til fimmtán árum. Í
áratugi hafði áherslan í HÍ verið á
grunnnám en síður á rannsóknir.
„Þá kom fram almenn krafa um
nýsköpun,“ segir Magnús. „Það
kallaði svo á breytingar innan
háskólanna þar sem áherslan fór
að beinast að meistaranámi og svo
doktorsnámi.“
Við það breyttust allar forsend-
ur fyrir fjárveitingum, en tvímenn-
ingarnir segja lítið hafa breyst að
því leyti.
„Við svona breytingar breyt-
ist líka eðli námsins þar sem ekki
skiptir lengur meginmáli hversu
margir nemendur séu útskrifaðir
eða á hve mörgum sviðum, heldur
númer eitt, tvö og þrjú að nemar fái
að spreyta sig í bestu mögulegu vís-
indum.“
Þó að framboð og ásókn í dokt-
orsnám hafi aukist gífurlega segja
þeir Magnús og Eiríkur að fjár-
framlög hins opinbera hafi ekki
fylgt þeirri þróun eftir, og það viti
ekki á gott. Meðal annars hafi sam-
keppnissjóðir staðið í stað og í raun
rýrnað þegar litið er til gengisþró-
unar, sem skipti miklu fyrir til-
raunavísindi sem fela í sér mikil
kaup á efni frá útlöndum.
„Það sem við sjáum núna, er
fjölgun doktorsnema frá 36 árið
1999 upp í 190 árið 2006 og svo 487
í júní á þessu ári. En þar sem fjár-
veitingar hafa ekki fylgt því, þá
sjáum við fram á hugsanlegt hrun
í grunnvísindum í t.d. líf- og lækn-
isfræði í doktorsnáminu því að útlit
er fyrir að með miklum niðurskurði
munu sterkustu doktorsnámssviðin
verða verst úti.“
Nýsköpun er leiðin út úr kreppu
Fjárlagafrumvarp næsta árs gerir
ráð fyrir gríðarlegum niðurskurði
á ríkisútgjöldum og eru mennta-
mál þar engin undantekning. Útlit
er fyrir að um 1.200 milljóna króna
niðurskurður verði á framlögum
ríkisins til rannsókna og þróunar,
eða um átta prósent. Þykir Eiríki
og Magnúsi það afar misráðið, enda
er það þvert á viðbrögð annarra
vestrænna ríkja sem líta á rann-
sóknir og nýsköpun sem leið út úr
kreppu.
„Í Bandaríkjunum hafa menn
aukið framlag til vísinda og líka
í Þýskalandi og Frakklandi þrátt
fyrir kreppu og í Bretlandi þar
sem er verið að fara í mesta nið-
urskurð hins opinbera í áratugi, er
eitt af því örfáa sem ákveðið var
að skera ekki niður einmitt fram-
lag til vísinda. Það þykir einfald-
lega ekki vera góð pólitík og ekki
skynsamlegt að í samdrætti skuli
maður minnka fjármagnið til þess
sem á að skapa verðmæti framtíð-
arinnar.“
Eiríkur segir að nær væri að
fylgja fordæmi Finna sem stóðu
vörð um nýsköpun.
„Þeir efldu vísindastarfsemi í
sinni kreppu og það er að skila sér
núna, 15-20 árum síðar, með því að
þeir eru komnir mjög hátt upp á
nýsköpunarlistum og mjög mikill
fjöldi lítilla nýsköpunarfyrirtækja
að fara þar í gang. Þetta skilar sér
þannig allt þó að það geti tekið
langan tíma.“
Þeir Magnús og Eiríkur líta
þannig á að nú sé búið að sverfa
háskólastarf inn að beini, og hafði
það í raun verið í fjársvelti fyrir.
Þegar byrji að rofa til í efnahags-
lífinu hérlendis og svigrúm ríkis-
ins til fjárveitinga verði meira, ætti
að sjá til þess að rétt verði staðið að
málunum og fá erlenda fagaðila til
að leggja mat á kerfið.
„Þá þurfum við virkilega að end-
urskipuleggja fjármögnun
í nýsköpun hér á Íslandi.
Það blasir við að núver-
andi styrkjakerfi er allt-
of veikt og þegar pening-
ar fara að koma á ný inn
í kerfið verðum við að fá
erlenda aðila inn til að
gefa okkur góð ráð.“
Rannsóknatengd
nýsköpun er að mati þeirra
Magnúsar og Eiríks einn
af meginþáttunum hvað
varðar nýsköpun í víðara
samhengi, og þar af leið-
andi í endurreisn íslensks
samfélags. Þeim finnst
þó vanta upp á skiln-
ing stjórnvalda. „Maður
hefur ekki heyrt frá rík-
isstjórnarstiginu að rann-
sóknartengd nýsköpun
eigi að vera ein af leiðun-
um út úr kreppunni. Það
virðist vera skilningur á
þessu víða, en ekki pólit-
ískur vilji til að gera rann-
sóknartengda nýsköpun að
einni af okkar leiðum út
úr kreppunni.“
Ótvíræðir kostir sam-
keppnissjóða
Samkeppnissjóðir fela í
sér ákveðið faglegt verk-
lag við úthlutun opinberra
fjármuna til rannsóknar-
starfa og hafa Magnús, Eiríkur og
félagar þeirra talað mjög fyrir kost-
um þess fyrirkomulags. Í því felst
að vísindamenn sækja um styrk úr
sjóði, umsóknin er metin af hlut-
lausri nefnd fagmanna og niður-
stöður svo metnar í jafningjamati
svokölluðu.
Magnús segir að jafningjamat
sé eitt grundvallaratriðið í vísinda-
störfum. „Það hefur tryggt vísinda-
legar framfarir um aldir,
og ef við nýtum okkur það
ekki til að deila út fjár-
munum þá erum við að
klikka á fyrsta skrefinu
og jafnvel að veita pen-
inga til aðila sem hafa
ekki sýnt fram á að þeir
séu þess verðugir.“
Þessi áhersla á sam-
keppnissjóði er einnig í
samræmi við stefnu Vís-
inda- og tækniráðs, sem
markar stefnu stjórnvalda
í vísinda- og tæknimál-
um til þriggja ára í senn.
Undir ráðinu eru ýmsir
sjóðir en þeirra stærst-
ir eru Rannsóknarsjóður
og Tækniþróunarsjóður
sem Eiríkur segir að sýni
hvernig eigi að gera hlut-
ina rétt. „Þeir gera hlut-
ina á réttum forsendum
og það sem ríkið og þjóðin
fær út úr því er gott rann-
sóknastarf.“
Þess vegna eru þeir
ákafir talsmenn þess að
samkeppnissjóðirnir verði
efldir til muna og hærra
hlutfall ríkisframlaga til
rannsókna fari í gegnum
slíka sjóði. Þess háttar
áherslubreyting frá bein-
um framlögum til háskól-
anna þurfi þó alls ekki að
skaða hagsmuni skólanna.
„Um 70 prósent framlaga úr rann-
sóknarsjóði skila sér í háskólana
þannig að við lítum á það sem hags-
munamál skólanna að stækka sam-
keppnissjóðina frekar en að fá hærri
bein framlög til skólanna sjálfra, því
fé sem fer í gegnum sjóðina skilar
sér beint í rannsóknir vísindamann-
anna og doktorsnema.“
Þó að menntamálaráðherra hafi
mælt með þessari sömu stefnu í
ræðu og riti virðist ekki hafa verið
einhugur innan ríkisstjórnar varð-
andi hvaða leið ætti að fara. Sum
ráðuneyti virðast tregari til að
sleppa hendi sinni af sínum rann-
sóknarsjóðum sem þau geta úthlutað
eftir pólitískum forsendum og nefn-
ir Magnús sjávarútvegsráðuneytið
helst til sögu.
„Það eru þrýstihópar innan
atvinnuveganna sem þrýsta á og
hafa sterk tengsl inn í ráðuneyt-
in, sérstaklega hvað varðar sjávar-
útvegsráðuneytið,“ segir hann, og
bætir við að vísindamenn á sjávar-
útvegssviði ættu ekki að óttast. „Ef
sjávarútvegurinn er eins sterkur
og við er að búast, ætti hann ekki
að hræðast að fé yrði falið sterkum
samkeppnissjóðum.“
Þeir Magnús og Eiríkur segja aug-
ljóst að einhver hræðsla sé í ríkis-
stjórn um að fara þá leið, en það tjái
ekki neitt. Enginn eigi að fá að hafa
óeðlilegt forskot á annan í þessum
efnum og samkeppnissjóðir tryggi
frekar gæðaeftirlit, endurnýjun og
sé því besta fyrirkomulagið sem í
boði er.
Miklir möguleikar í framtíðinni
Hvað varðar framtíðina velkjast
þeir Eiríkur og Magnús ekki í vafa
um hvert svarið er.
„Það fer eftir því hvers konar
samfélag við viljum hafa. Ungt fólk
í dag fer þangað sem það vill vera
þannig að ef við getum ekki boðið
því upp á metnaðarfullt háskólanám
eða leiðir til að svala sköpunarþörf-
inni í vísindum, mun það fara annað
og ekki koma aftur nema réttu tæki-
færin séu til staðar.“
Þar eru rannsóknir og nýsköpun
eitt lykilatriðið að framtíðarvonum
landsins.
„Það hefur líka meiri áhrif til
framtíðar við atvinnusköpun,“ segir
Eiríkur. „Pólitíkusar segjast ætla að
redda 20 þúsund störfum, bara rétt
sisvona, en ég held að það sé erfitt.
Menn eiga frekar að horfa til lengri
tíma.“
Magnús klykkir svo út með því
að ef vandað nám verði í boði hér
á landi sé tvímælalaust hægt að
byggja til framtíðar.
„Enginn heldur að Ísland verði
nafli alheimsins, en við höfum tæki-
færi á ýmsum fræðasviðum. Við
verðum hins vegar að vinna málin
á réttan hátt og á réttum forsend-
um.“
Nýsköpun er leiðin úr kreppu
Nokkur uggur er í
fræðasamfélaginu hér
á landi þar sem vís-
indamenn hafa margir
áhyggjur af stöðu rann-
sókna á háskólastigi
eins og Þorgils Jónsson
komst að. Á tímum nið-
urskurðar óttast þeir
Eiríkur Steingríms-
son og Magnús Karl
Magnússon, prófessor-
ar við læknadeild HÍ,
að verði seglin dregin
saman í rannsóknum
og nýsköpun verði það
þjóð og fræðasamfélagi
til skaða.
PRÓFESSORARNIR Eiríkur Steingrímsson og Magnús Karl Magnússon, prófessorar við læknadeild HÍ, eru í hópi fræðimanna sem eru uggandi um framtíð doktorsnáms á
Íslandi. FRÉTTABLAÐIÐ/GVA
Þorgils
Jónsson
thorgils@frettabladid.is
Samkeppnissjóðir eru þeir rannsóknarsjóðir þar sem áhersla er lögð á fag-
legt jafningjamat og gæðaeftirlit við úthlutanir.
Umsækjendur þurfa að sannfæra stjórnir sjóða og fagráð þeirra um ágæti
og notagildi væntanlegra rannsókna sinna.
Allir sjóðir sem eru undir Rannsóknamiðstöð Íslands (Rannís) lúta þess-
um reglum, þar á meðal Rannsóknarsjóður og Tækniþróunarsjóður.
Hlutfallið af framlögum ríkisins til rannsókna, sem fara í gegnum sam-
keppnissjóði er um 15% en samsvarandi hlutfall á Norðurlöndum er 25-
33% og í Bandaríkjunum er hlutfallið um 85%.
Hvað eru samkeppnissjóðir?
Ungt fólk
í dag fer
þangað sem
það vill vera,
þannig að ef
við getum
ekki boðið
því upp á
metnaðarfullt
háskólanám
eða leiðir til
að svala sköp-
unarþörfinni
í vísindum,
mun það fara
annað og ekki
koma aftur
nema réttu
tækifærin séu
til staðar.
MAGNÚS KARL
MAGNÚSSON