Fréttablaðið - 02.04.2011, Blaðsíða 28

2. apríl 2011 LAUGARDAGUR28
Af og til
hljótið þið líka
að finna fyrir þrá
eftir gamla hreiðrinu ykkar
djúpt inn á milli fjallanna
S
vo hljóðar „Fuglar í
búri“ eftir japanska
ljóðskáldið Ryokan,
eitt þeirra ljóða sem
finna má í Tunglið
braust inn í húsið; safni
nýrra ljóðaþýðinga Gyrðis Elías-
sonar sem kemur út á mánudag, á
fimmtugsafmæli þýðandans. Þetta
er þykkara rit en maður á að venj-
ast frá Gyrði, rúmar þrjú hundr-
uð síður, þar sem hann hefur safn-
að saman kveðskap skálda víðs
vegar úr heiminum sem hafa fylgt
honum í gegnum tíðina, sér í lagi
kínverskra og japanskra skálda.
„Ég byrjaði snemma að lesa kín-
versku skáldin í enskum þýðingum
og íslenskum því Helgi Hálfdan-
arson og fleiri hafa þýtt kínversk
ljóð,“ segir Gyrðir á vinnuloftinu á
heimili sínu í Grafarvogi. „Fyrsta
ljóðaþýðingasafnið sem ég gaf
út innihélt að hluta þessi austur-
lensku skáld og þegar þessi bók
var að myndast byrjuðu ljóð þeirra
að leita aftur til mín.“
Gyrðir segir tímaleysi austur-
lensku ljóðlistarinnar höfða sterkt
til sín, en elsta skáld bókarinnar
var uppi á fimmtu öld.
„Þessi ljóð eiga einhvern veginn
við alla tíma og eru oft merkilega
nútímaleg. Svo er það líka þessi
nánd við náttúruna sem ég kann
að meta, hvernig þau flétta saman
mannlegum tilfinningum og upp-
lifun af sköpunarverkinu.“
Þrá sem býr með
nútímamanninum
Í mörgum ljóðanna má einnig
greina sterka þrá eftir nægjusemi
og einfaldara lífi, sem Gyrðir telur
að höfði sterkt til nútímamannsins.
„Ég held að þessi þrá búi innra
með okkur öllum, mitt í þessum
hasar nútímalífsins, að maður tali
ekki um þegar allir eru að slig-
ast undir fjármálafargi og ves-
eni. Þessi skáld eiga alltaf hljóm-
grunn.“
Annað ljóð eftir hinn japanska
Ryokan, „Ljóð sem ort var eftir
skelfilegan jarðskjálfta“, rímar
jafnvel skuggalega við atburði
líðandi stundar.
„Það vildi svo undarlega til að
bókin kom úr prentun örfáum
dögum áður en skjálftinn í Japan
reið yfir,“ segir Gyrðir. „Japan
er auðvitað mikið jarðskjálfta-
land og þarna hefur Ryokan verið
að bregðast við samtíma sínum
á fyrri hluta 19. aldar. Samhengi
ljóðsins verður enn sterkara eftir
atburðina í Japan. Hins vegar rat-
aði þetta ljóð upphaflega í bókina
því mér fannst það eiga töluvert
erindi við Íslendinga eftir hrun-
ið, það lýsir í rauninni því líka. Og
eins og Japan er Ísland líka nátt-
úruhamfaraland, þannig að mér
fannst þetta ljóð höfða til okkar á
tveimur plönum.“
Skáld eru skáld óháð kyni
Í bókinni eru einnig ljóð eftir
ófáar konur, þekkt skáld á borð
við Alice Walker, Elizabeth Bis-
hop og Jane Hirshfield. Spurður
hvort hann sé meðvitað að reyna
að jafna hlut kvenna í ljóðaþýðing-
um, segist Gyrðir ekki líta á skáld-
skapinn sem kynbundinn heldur
sammannlegan.
„Það má kannski segja að ég
trúi ekki á kynbundinn ljóðamun.
Ég var eitthvað gagnrýndur fyrir
hvað það voru fáar konur í síðasta
þýðingasafni. Sjálfsagt er ég eitt-
hvað að bregðast við því en mér
finnst þó varasamt að leggja of
mikið upp úr svona talningum og
draga ljóðskáld í dilka eftir kyni.
Ég tala ekki um karl- eða kven-
skáld; skáld er bara skáld, óháð
kyni. Elizabeth Bishop, eitt skáld-
anna sem á ljóð í bókinni, vildi alls
ekki að gagnrýnendur litu á hana
sem skáldkonu, heldur eingöngu
sem skáld.“
Þvingar mann til umhugsunar
Fimmtugsaldurinn markar stór
tímamót í lífi margra. Gyrðir neit-
ar ekki að svo sé einnig í hans til-
felli.
„Þessi tala, 50 ár, þvingar mann
einhvern veginn til að hugsa um
það. Og jú, vissulega finn ég fyrir
þessu, kannski meira en þegar
ég varð fertugur; það er eitthvað
sálfræðilegt ferli sem fer í gang
þegar maður nær þessum áfanga.
Hvort það kemur innan frá eða
utan frá úr samfélaginu, vegna
þess hvernig aðrir líta á þennan,
aldur átta ég mig ekki á.
En fyrir rithöfund á hækkandi
aldur ekki endilega að þýða skerta
starfshæfni. Margir höfundar hafa
skrifað framúrskarandi verk á
seinni hluta ævinnar, þó fáir nái
William Heinesen, sem skrifaði
eitt af meistaraverkum sínum 85
ára gamall.“
Verður ekki var við sérstök skil
Rithöfundarferill Gyrðis hefur
verið afar gjöfull undanfarin ár;
margir hömpuðu smásagnasafninu
Milli trjánna frá 2009 sem hans
besta verki og er bókin tilnefnd
til bókmenntaverðlauna Norður-
landaráðs; sala á verkum hans
hefur snaraukist; verk hans hafa
verið þýdd á erlend tungumál og
hann er meðal annars nýkomin úr
upplestrarferð frá Þýskalandi, þar
sem Gangandi íkorni kom út á dög-
unum. Auk þess hefur hann aldrei
verið afkastameiri, er að ljúka við
þýðingu á smásagnasafni eftir
tékkneskan höfund sem kemur út
í haust og vinnur að þremur prósa-
handritum sem hann býst við að
byrji að koma út á næsta ári.
Spurður hvort hann upplifi sig
á hápunkti ferils síns, segist hann
ekki skynja sérstaka breytingu.
„Ég verð ekki var við sérstök
skil á þessum svokallaða ferli
mínum. Auðvitað tel ég mig hafa
þróast eitthvað. Ég varð vissulega
var við það á tímabili að fólk hafði
minni áhuga á bókunum mínum.
Sjálfum fannst mér ég vera að
gera hluti sem sýndu rökrétt fram-
hald. Athyglin var hins vegar bara
annars staðar og tímarnir aðrir.
Það er auðvitað ágætt að finna
að verk manns fái aukinn hljóm-
grunn, það er viss hvatning. En
fyrst og fremst vinnur maður út
frá eigin forsendum, innra með
sér; reynir að gera sitt besta og
helst ekki keppa við aðra heldur
bara sjálfan sig.“
En er einhver sérstök ástæða
fyrir auknum afköstum?
„Ég hef svo sem ekki velt því
mikið fyrir mér. En við umhugsun
virðast bækurnar að minnsta kosti
hafa lengst undanfarið. Ég kann í
rauninni enga skýringu á því.“
Opin boðun ekki mín leið
Hvað sem vinsældum líður hefur
Gyrðir verið einn virtasti höfund-
ur landsins um langa hríð og mik-
ils metinn af gagnrýnendum. Verk
hans hafa fyrst fremst verið lofuð
fyrir fagurfræðina í þeim meðan
minni gaumur er gefinn að sam-
félagsgagnrýninni, sem þó kraum-
ar oft undir yfirborðinu, til dæmis
í Sandárbókinni frá 2007, sem inni-
hélt þunga gagnrýni á samfélag
góðærisáranna.
„Mér hefur alltaf fundist opin
boðun frekar einföld í sér og hef
því farið aðra leið,“ segir hann
en kveðst þó ekki bera sig eftir
að vera titlaður sem sérstakur
samfélagsrýnir.
„Ég hef eins og allir aðrir mínar
skoðanir sem komast einhvers
staðar í gegn, misopinskátt. Ég
held að ekki sé til neitt sem heitir
afstöðulaust skáld; jafnvel skáld
sem yrkir bara um blóm er að
gefa ákveðna yfirlýsingu og stað-
setja sig á einhvern hátt. Afstaðan
er alltaf til staðar jafnvel þótt hún
liggi ekki endilega í augum uppi.“
Innra lífið er vanrækt
Gyrðir telur hins vegar að krafa
samtímans um samfélagsgagnrýni
í skáldskap sé á stundum of áleitin,
sérstaklega gagnvart ljóðlistinni,
og þá á kostnað annarra þátta.
„Ljóð getur falið í sér gagnrýni
en það þarf ekkert endilega að
gera það. Kannski boðar það ekk-
ert sérstakt. Ljóðlistin er tæki sem
er dálítið eins og tónlistin og fer
oft inn í heima sem eru á mörkum
þess sem hægt er að orða.
Svo er það sem ég kalla innra
líf einstaklingsins, prívatlíf sál-
arinnar, sem er vanrækt og fáir
fjalla um því það eiga allir að vera
í þessari blessuðu samfélagskrítik.
Þetta innra líf okkar er samt sem
áður staðreynd, hver einstakling-
ur lifir með því, ég tel ekki að það
verðskuldi minni athygli en hið
ytra umhverfi okkar, þó ég sé ekki
að gera lítið úr því að ytri skilyrði
geti markað þetta innra líf með
ýmsum hætti.“
Sjálfsævisögulegir þræðir
Hvað um innra líf höfundarins;
opinberar Gyrðir til dæmis prívat-
líf sálar sinnar í verkum sínum?
„Ég held að Ófeigur Sigurðsson
hafi hitt naglann á höfuðið þegar
hann sagði að rithöfundar séu allt-
af að skrá sjálfsævisögu tilfinn-
ingalífsins. Þetta er að minnsta
kosti góð skilgreining á því hvern-
ig ég upplifi að vera rithöfundur.
Það eru til margar tegundir af
rithöfundum en ég hef á tilfinning-
unni að jafnvel þeir sem segjast
ekki styðjast við sjálfsævisögu-
lega hluti að nokkru leyti, geri það
nú samt á einhvern hátt, jafnvel
ómeðvitað.
Ég held að það sé hreinlega
manninum varla mögulegt að
ganga algjörlega fram hjá sjálf-
um sér í tjáningu. Þetta á eflaust
við mig eins og aðra. Sálfræðing-
ur gæti sjálfsagt lesið margt í verk
mín, ekki síður en bókmennta-
fræðingur.“
Trúi ekki á kynbundinn ljóðamun
Gyrðir Elíasson rithöfundur fagnar fimmtugsafmæli á mánudag með útgáfu á hnausþykku safni nýrra ljóðaþýðinga, Tunglið
braust inn í húsið. Í samtali við Bergstein Sigurðsson ræðir Gyrðir um ljóðin sem hafa fylgt honum, tímamótin sem hann stendur
á, ferilinn og áhuga sinn á innra lífi einstaklingsins, „prívatlífi sálarinnar“, sem hann telur að sé hlunnfarið á okkar dögum.
Dag eftir dag eftir dag
jafnt á hádegi og um miðnætti, var kuldinn nístandi.
Himinninn var kafinn svörtum skýjum sem
skyggðu á sólina
Hvassviðrið ýlfraði, snjór þyrlaðist um í tryllingi.
Úfnar öldur risu himinháar, hröktu á undan sér risafiska.
Veggir nötruðu og skulfu, fólk æpti í skelfingu sinni.
Þegar ég lít til baka síðustu fjörutíu árin
sé ég að hlutirnir voru farnir úr böndunum:
Fólkið var orðið léttúðugt og kærulaust,
lét sundurlyndi og klofning ná tökum á sér.
Það gleymdi ábyrgð sinni og skyldum,
virti að vettugi tryggð og réttlæti,
og hugsaði aðeins um sjálft sig.
Fullir sjálfsánægju hlunnfóru menn hver annan,
sköpuðu endalausa, grugguga óreiðu.
Veröldin var á barmi vitfirringar.
Enginn deildi áhyggjum mínum.
Allt versnaði þar til lokaáfallið dundi yfir –
fáum var ljóst að heimurinn var glataður
og ógnvænlega úr lagi genginn.
Ef þú vilt raunverulega skilja þessar hörmungar,
horfðu þá djúpt inn í sjálfan þig
fremur en að harma í vanmætti þínum
bitur örlög.
Ryokan (1758-1831):
Ljóð sem ort var eftir skelfilegan jarðskjálfta
GYRÐIR ELÍASSON „En fyrir rithöfund á hækkandi aldur ekki endilega að þýða skerta starfshæfni. Margir höfundar hafa skrifað framúrskarandi verk á seinni hluta ævinnar, þó
fáir nái William Heinesen, sem skrifaði eitt af meistaraverkum sínum 85 ára gamall.“ FRÉTTABLAÐIÐ/VALLI