Morgunblaðið - 05.01.2009, Blaðsíða 21

21
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 5. JANÚAR 2009
Ómar
Landráð Mótmælendur á Austurvelli tóku upp ummæli Páls Skúlasonar, fyrrverandi háskólarektors, sem talaði í
sjónvarpsviðtali um að líta ætti á landráð af gáleysi sem landráð. Ráðamenn voru minntir á þessi orð.
LÍKLEGA er ekkert
nýtt undir sólinni og nú
sem fyrr snýst allt hjá
stjórnvöldum um að
tryggja að ríkjandi vald-
hafar, hvort sem er í
stjórnmálum eða við-
skiptum, glati ekki
stöðu sinni. Eins og
staðan er í dag lítur því
miður út fyrir að flækja
eigi málin og draga hlutina á langinn.
Rugla fólk í ríminu þangað til það
gefst upp á að mótmæla og sættir sig
við orðinn hlut. Sættir sig við að
borga allar skuldir bankanna og end-
ursölu eigna til fyrri eigenda á út-
söluverði. Sættir sig við sömu vald-
hafana og sömu stjórnendur
lykilstofnana. Aðilana sem eiga flest
allt og gína yfir öllu. Þetta fær fólk að
finna með skertum lífskjörum, hækk-
un skatta, lækkuðum launum og svo
mikilli hækkun skulda að fólk mun
aldrei á ævinni ná að greiða þær.
Þetta er vægast sagt nöturlegt, en þó
megum við þakka fyrir að hér er að-
eins um aleigu okkar að tefla, en ekki
líf, nema fólk kikni undan álaginu.
Í þessu sambandi er áhugavert að
rifja upp brot úr ævisögu Stefans
Zweig ,,Veröld sem var“. Sagan
minnir um margt á það sem nú er að
gerast þó þar hafi verið um líf og
dauða fólks að tefla en ekki aleigu og
lífsafkomu. Zweig var gyðingur og
lifði reyndar þá daga í Þýskalandi,
þegar Þjóðverjar töpuðu fyrri heims-
styrjöldinni og þá fjármálaóreiðu sem
fylgdi í kjölfarið. Þegar hér er komið
sögu er hann orðinn landflótta eftir
valdatöku Hitlers og kominn til Bras-
ilíu. Sjálfsævisaga Zweig var eitt af
hans síðustu verkum og stytti hann
sér aldur, ásamt eiginkonu sinni,
skömmu eftir að hann lauk henni, 23.
febrúar 1942.
Úr ,,Veröld sem var“ (örlítið stytt):
Aldrei á ævinni hef ég fundið eins
til vanmáttar einstaklingsins gagn-
vart heimsviðburðunum. Annars veg-
ar var ég sjálfur, sem kom ekki nærri
stjórnmálum og reyndi með kyrrlátri
önn og eljusemi að láta sér verða eitt-
hvað úr ævidögunum. Hins vegar var
fámennur hópur manna, sem ég
þekkti ekki neitt og hafði aldrei aug-
um litið, sumir í Berlín, aðrir í París, í
Róm og Downing
Street í Lundúnum.
Fæstir þeirra höfðu
hingað til sýnt neina
sérlega vitsmuni né
hæfileika, en þeir
ræddu, rituðu, símuðu
og sömdu um hluti, sem
ég hafði enga hugmynd
um. Þeir tóku ákvarð-
anir, sem ég átti engan
hlut að og kunni engin
skil á í smáatriðum, er
réðu engu að síður úrslitum um líf
mitt og okkar allra. Örlög mín voru í
þeirra höndum, en ekki mínum eig-
in. Þeir tortímdu okkur eða þyrmdu,
gáfu okkur frelsi eða hneppu í
ánauð, og milljónunum skömmtuðu
þeir stríð eða frið. Og hér sat ég í
stofu minni, varnarlausari en fluga,
vanmáttugri en snigill, meðan teflt
var um líf mitt og dauða, geð mitt og
framtíð, hugsanirnar í höfði mér, öll
mín áform alin og óborin, vöku mína
og svefn, vilja minn, eigur og alla til-
veru. Maður þraukaði og starði út í
bláinn eins og sakamaður í klefa sín-
um, múraður inni, hlekkjaður af
þessari tilgangslausu og vonlausu
bið og samfangarnir allt um kring
spurðu í þaula, gizkuðu og skröfuðu
rétt eins og einhver okkar vissi eða
gæti vitað hvernig ráðskazt yrði með
okkur. Maður las blöðin, og þau
gerðu mann ennþá ruglaðri í ríminu.
Í útvarpinu rak eitt sig á annars
horn.“
Það hefur verið ráðskast með okk-
ur Íslendinga af fámennum hópi
manna og mistækum stjórnvöldum.
Við skulum að minnsta kosti hafa
uppburði til að mótmæla því og
krefjast þess að þeir sem ábyrgðina
bera, víki.
Varnarlausari
en fluga
Eftir Margréti K.
Sverrisdóttur
Margrét Sverrisdóttir
» Það hefur verið
ráðskast með okkur
Íslendinga af fámennum
hópi manna og mistæk-
um stjórnvöldum. Við
skulum að minnsta kosti
hafa uppburði til að
mótmæla því …
Höfundur er varaformaður
Íslandshreyfingarinnar.
Lausafjárkrísan á alþjóðamörk-
uðum olli hruni íslenskra banka –
og fjármálakerfisins. Ljóst er að
bankakerfi víðs vegar um heiminn
eiga við mikinn vanda að etja en
hann er þó ekki í neinni líkingu við
það hrun sem við höfum horft upp
á hér á landi. Því er eðlilegt að nú
sé spurt: Hvers vegna blasir við
allt önnur mynd af íslensku fjár-
málakerfi en í löndum, sem við
viljum bera okkur saman við?
Eini „hagfræðingurinn“ sem
mér er kunnugt um að hafi spáð fyrir um algert
hrun banka- og fjármálakerfisins hér á landi,
með árs fyrirvara eða svo, var Völva Vikunnar.
Þetta kom fram í spá hennar í lok árs 2007
vegna ársins 2008. Eðlilega veit ég ekki hvaðan
hún fékk sínar upplýsingar. Engar opinberar
skýrslur er að finna, t.d. frá Seðlabanka Íslands,
um þessa hættu. Skýringin kann að liggja í því
að hagfræðingar hafi ekki séð neitt í rekstri
bankanna sem gerði fall kerfisins líklegt – enda
ekki að sjá mikinn eðlismun á starfsemi íslensku
bankanna borið saman við aðra banka á Vest-
urlöndum. Allt snerist um vöxt. Það á þó eftir að
koma í ljós. Á endanum voru það lausa-
fjárvandræði á alþjóðamörkuðum sem felldu ís-
lensku bankana. Þegar á hólminn var komið
reyndi Seðlabanki Íslands ekki vera nægilegt
bakland fyrir bankana þegar skuldabréfa- og
millibankamarkaðir frusu. Þessi
staðreynd verður hrópandi þegar
horft er yfir sviðið í dag, einkanlega
þegar litið er til Evrópu og Banda-
ríkjanna. Þar hefur stjórnvöldum
og seðlabönkum tekist að halda
fjármála- og bankakerfum á lífi
með fjárstuðningi, þrátt fyrir við-
varandi frost á skuldabréfa- og
millibankamörkuðum. Bankakerfi
eru byggð upp þannig að seðla-
bankar eru lánveitendur til þrau-
tavara. Á mannamáli þýðir það
m.a. að bankar, einkum kerf-
isbankar, geta leitað til seðlabanka
eftir skammtímafjármögnun þegar aðgangur að
lausafé lokast. Það er því eðlilegt að nú sé spurt:
Hvers vegna var ekki raunverulegur lánveit-
andi til þrautavara til staðar hér á landi þegar á
reyndi?
Aðgerðarleysi
Í kjölfar einkavæðingar bankanna uxu þeir
hratt. Meginskýringin var góður aðgangur að
ódýru lánsfé. Á síðari hluta ársins 2005 „náði“
íslenska bankakerfið að verða fimmfalt að stærð
miðað við landsframleiðslu. Náðum við þá fyrsta
sæti í veröldinni metin á þann mælikvarða. Það
virðist þó ekki hafa leitt til þess að hringja við-
vörunarbjöllum í kerfinu – en þarna telja marg-
ir að bankarnir hafi vaxið okkur yfir höfuð.
Hvers vegna reyndi Seðlabankinn ekki að
hægja á vextinum með hertum lausafjárreglum
tryggja virkni greiðslukerfa og fjármálastöð-
ugleika í landinu. Í því felst m.a. að hafa eftirlit
með vexti bankanna. Nú er augljóst að ann-
aðhvort hefði þurft að hefta vöxt bankanna með
hertum reglum eða tryggja nægan gjaldeyr-
isvarasjóð svo Seðlabankinn gæti rækt hlutverk
sitt sem lánveitandi til þrautavara. Hvorugt var
gert. Það hlýtur að verða rannsóknarnefnd Al-
þingis ærið verkefni.
Heift eða óvild
Þegar maður virðir fyrir sér rústir íslenska
bankakerfisins og aðdragandann að hruni þess,
vekur mikla athygli hve lítið samstarf virðist
hafa verið á milli Seðla- og viðskiptabanka, eftir
að aðgangur þeirra síðarnefndu að lausafé á
mörkuðum varð erfiður. Hvergi virðist hafa örl-
að á samvinnu við leit á lausnum. Engum blöð-
um er um að fletta að gott samstarf þessara að-
ila skipti miklu fyrir þjóðarhag. Myndin sem við
okkur blasir er sú, að í samskiptum þeirra hafi
fremur ríkt heift eða óvild en góður vilji til sam-
starfs. Það er mjög alvarlegt mál sem hlýtur að
verða grandskoðað af rannsóknarnefnd Alþing-
is. Hvaða skoðun sem menn kunna að hafa á
starfsemi bankanna og ákvörðunum eða að-
gerðarleysi Seðlabankans og stjórnvalda fyrir
setningu neyðarlaganna – eins og t.d. ákvörð-
uninni um þjóðnýtingu Glitnis – veltir fólk því
eðlilega fyrir sér, hverjir beri ábyrgð á því að
svona er fyrir okkur komið. Hvað hefði gerst ef
lánveitandi til þrautavara hefði verið til staðar?
Hvað hefði gerst ef vöxtur bankanna hefði verið
stöðvaður í tíma? Hvað hefði gerst ef Seðla-
banki og viðskiptabankarnir hefðu sameig-
inlega leitað lausna og fundið svör við þeim
vanda sem við var að etja? Við þessum spurn-
ingum fáum við líklega aldrei fullnægjandi svör
– og þó, hver veit?
Var orsök bankahrunsins
aðgerðarleysi og heift?
Eftir Lúðvík Bergvinsson »Hvergi virðist hafa örlað á
samvinnu seðla- og við-
skiptabanka við leit á lausnum.
Engum blöðum er um að fletta
að gott samstarf þessara aðila
skipti miklu fyrir þjóðarhag.
Lúðvík Bergvinsson
og hækkun bindiskyldu – sem legði þá kvöð á
innlánsstofnanir að binda ákveðinn hluta af ráð-
stöfunarfé sínu í seðlabanka til að draga úr út-
lánagetu og um leið vaxtamöguleikum? Getur
verið að ástæðan sé að meðvirknin hafi verið svo
mikil að það þótti ekki í takt við tíðarandann að
andmæla eða standa vaktina? Ofvöxtur banka-
kerfisins virðist hafa komið mönnum nokkuð í
opna skjöldu – eitthvað sem „gerðist“ bara, eins
og það var nefnt um daginn. Þegar bankarnir
hrundu var stærð íslenska bankakerfisins tíföld
landsframleiðsla! Næstu lönd á listanum eru
Sviss og Bretland – þekkt og rótgróin banka-
lönd – en þar var stærðin tæplega fimmföld.
Bæði löndin eiga í vandræðum með fjár-
málakerfi sín í dag. Svipuð niðurstaða fæst þó
aðrir mælikvarðar séu notaðir. Þetta eru ótrú-
legar tölur. Þó virðumst við hafa verið í þriðja
sæti, á eftir Belgíu og Sviss, ef stuðst er við
mælikvarðann skammtímaskuldir miðað við
landsframleiðslu (Ísland 211%). Allt ber þó að
sama brunni – ofvöxtur í bankakerfinu. Hér á
landi hefur Seðlabankinn það hlutverk að
Höfundur er formaður þingflokks Samfylking-
arinnar.