Morgunblaðið - 13.01.2009, Blaðsíða 13

13
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 13. JANÚAR 2009
Utanríkis- og öryggismál | Evrópusambandið
Í
sland á nú þegar í margvíslegu
samstarfi við Evrópusambandið
á sviði utanríkis- og öryggis-
mála. En hver yrði breytingin
með inngöngu?
Þegar reynt er að vega og meta
hugsanlega stöðu Íslands gagnvart
utanríkis- og öryggismálastefnu
ESB er oft hollt að líta til þeirra
ríkja sem eru í sambandinu og bera
Ísland saman við þau. Þar er nefni-
lega misjafn sauður í mörgu fé.
Nægir að nefna að fjögur ríki sam-
bandsins eru hlutlaus og af 27 að-
ildarríkjum sambandsins er 21 í
NATO en sex standa þar fyrir ut-
an. Aðildin að ESB útilokar aug-
ljóslega ekki sjálfstæða utanrík-
isstefnu.
Áfram varnarsamningur
Einn af hornsteinum íslenskrar
utanríkisstefnu er varnarsamning-
urinn við Bandaríkin en ekkert hef-
ur komið fram sem bendir til þess
að innganga í ESB myndi breyta
einhverju um stöðu hans. Íslend-
ingar hafa átt samleið með Banda-
ríkjamönnum í fleiri málum en
varnarmálum eins og flest önnur
ríki í Evrópu. Í þessu sambandi er
fróðlegt að rýna í tölfræði sem full-
trúadeild bandaríska þingsins birtir
um kosningahegðun ríkja í Samein-
uðu þjóðunum. Fulltrúadeildin tek-
ur sérstaklega fyrir 13 mikilvæg
málefni, þ.á m. stefnu í málefnum
Mið-Austurlanda. Í ljós kemur að
árið 2007 stóð Ísland með Banda-
ríkjunum í 85,7% tilvika í mik-
ilvægum málum en þetta er sama
hlutfall og hjá Belgíu, Finnlandi,
Svíþjóð og Þýskalandi. Og hvernig
skyldi nú hlutfallið vera hjá Frökk-
um, þessum vandræðagripum að
mati sumra Bandaríkjamanna? Jú,
það er hið sama og hjá Íslandi,
85,7%.
Samráð en engu breytt
Samningurinn um Evrópska
efnahagssvæðið fjallar ekki um ut-
anríkis- og öryggismál. Í tengslum
við samninginn var á hinn bóginn
gert samkomulag um samráð um
utanríkismál á milli ESB og
EFTA-ríkjanna í EES. Samráðið
fer bæði fram á ráðherra- og emb-
ættismannastigi.
Samstarfið felst m.a. í því að Ís-
landi er boðið að taka undir yfirlýs-
ingar og ræður fulltrúa ESB í ut-
anríkismálum, ekki síst á vettvangi
Sameinuðu þjóðanna, og hefur Ís-
land oftast tekið undir þær eða
a.m.k. undir markmið þeirra. Ís-
land styður ekki allar yfirlýsingar
á vettvangi SÞ og annars staðar,
stundum vegna þess að engin af-
staða hefur verið tekin til málanna
sem verið er að fjalla um og
stundum vegna þess að Ísland
hefur ákveðið að skýra sjálft frá
sinni afstöðu. Eina dæmið sem
fannst um að yfirlýsing ESB væri
beinlínis í ósamræmi við stefnu Ís-
lands var þegar ESB setti Tamíl-
tígrana á Sri Lanka á lista yfir
hryðjuverkasamtök en það vildu
hvorki Ísland né Noregur gera
þar sem slíkt myndi stofna frið-
argæsluliðum þeirra á Sri Lanka í
hættu. Í kjölfar þurftu þær Norð-
urlandaþjóðir sem eru aðildarríki
ESB að draga sín lið til baka.
Lítil áhrif smáríkja
Ísland hefði að sönnu lítil áhrif
á mótun utanríkis- og öryggis-
málastefnu ESB enda er þetta það
svið sambandsins þar sem stóru
ríkin beita sér af hvað mestum
þunga. Á hinn bóginn hafa stefna
og aðgerðir ESB veruleg áhrif í
heiminum. Jafnframt er það svo
að utanríkisstefna Íslands og ESB
er byggð á sömu gildum og það er
erfitt að sjá hvers vegna Íslend-
ingar ættu ekki að geta kvittað
upp á utanríkis- og öryggis-
málastefnu ESB úr því að ríki
eins og Danmörk, Svíþjóð og
Finnland eru tilbúin til þess.
runarp@mbl.is
Hnífurinn gengur sjaldan á milli
 Íslandi er nú boðið að taka undir yfirlýsingar ESB og ræður fulltrúa sambandsins
 Sum aðildarríki Evrópusambandsins eru hlutlaus þótt flest séu aðilar að NATO
Þ
egar tíu ný ríki, þar af átta
fyrrverandi austantjaldsríki,
gengu í Evrópusambandið í
maímánuði 2004 þótti tilefni
til að innleiða svonefnda nágranna-
stefnu til að koma í veg fyrir spennu á
hinum nýju útmörkum sambandsins,
til austurs og suðurs.
Stefnunni er ætlað að vinna gegn
ýmsum ógnum sem vikið er að í
öryggismálastefnu Evrópusambands-
ins frá árinu 2003, svo sem skipu-
lagðri glæpastarfsemi, með samvinnu
við ríkin á hinum nýja jaðri ESB.
Hryðjuverkaógnin kemur einnig við
sögu og er stefnunni því ætlað að
stuðla að hagvexti og samfélags-
legum og pólitískum umbótum í nýju
grannríkjunum, í því skyni að grafa
undan því umhverfi sem öfgahópar
þrífast oft best í, það er félagslegum
glundroða og örbirgð.
Nánari tenging hagkerfanna er álit-
in liður í þessari stefnumörkun og
hyggst sambandið beita efnahags-
legum umbunum sem hvata við lausn
deilumála sem upp kunna að koma á
milli ríkja. Með líku lagi verður sam-
starfsríkjum umbunað sýni þau fram-
farir á áðurnefndum sviðum.
Þótt þeir liðir sem hér hafa verið tald-
ir upp hafi verið hluti utanríkis- og ör-
yggisstefnu sambandsins fyrir stækk-
unina 2004 er engu að síður litið svo á
að með nágrannastefnunni sé stigið
skref lengra í þá átt styðja við umbætur
og nútímavæðingu grannríkjanna við
landamærin.
Samvinna er lykilorðið í þessu sam-
hengi og býður ESB nágrannaríkjunum
að taka þátt í verkefnum sem ætlað er
að styrkja tengslin í menningar- og
menntamálum. Þá skuli ríkin treysta
böndin nánar með auknu samstarfi í
umhverfismálum og á sviði tækniþróun-
ar og vísindarannsókna. baldura@mbl.is
Ætlað að draga úr
núningi á jaðrinum
 Stækkun ESB kallar á nágrannastefnu
Morokkó
Nágrannastefna ESB
Alsír
Túnis
Líbýa Egyptaland
Jórdanía
Palestína
Ísrael
Sýrland
Azerbaijan
Armenía
Georgía
Úkraína
Moldóva
Hvíta-Rússland
Rússland
ESB-ríki
Samvinnuríki í
nágrannastefnu
Sérsamningur
er um samstarf
við Rússland
Er ESB með her?
Nei, Evrópusambandið er ekki með
her. Á hinn bóginn getur ESB sett
saman 60.000 manna herlið sem
hægt er að kalla út með 50-60 daga
fyrirvara. Þessi liðsafli og búnaður er
byggður á loforðum aðildarríkja um
að leggja hann til ef þörf er á. Einnig
hafa verið myndaðar átakasveitir sem
eiga að vera tilbúnar til aðgerða inn-
an 15 daga. Í átakasveitunum eiga að
vera um 1.500 manns. Ætlunin er að
beita þeim fyrst og fremst til aðgerða
á vegum Sameinuðu þjóðanna. Engin
þjóð er skuldbundin til að leggja til
mannafla eða tæki í þessar aðgerðir.
Hvert er hernaðarlegt bol-
magn aðildarríkja ESB?
Samanlögð framlög aðildarríkja ESB
til hernaðarmála eru aðeins um helm-
ingur af framlögum Bandaríkjanna.
Munurinn á framlögum til rannsókna
og þróunar er fimmfaldur. Þar að auki
verður að hafa í huga að innan Evrópu
eru margir ólíkir herir með ólíkan
búnað. Bandaríkjaher lýtur á hinn
bóginn einni stjórn. Samhæfing evr-
ópskra herja, t.d. að þeir noti sams
konar búnað, er talin geta sparað
mikla fjármuni og aukið hernaðarlega
getu svo um munar. Í ríkjum ESB eru
fleiri hermenn en í Bandaríkjunum en
hernaðarleg geta samt miklu minni.
Hvað ef ráðist yrði á Ísland?
Kæmi ESB til bjargar?
Ísland er í NATO eins og flest aðild-
arríki ESB. NATO er varnarbandalag
en ESB ekki. Árás á eitt NATO-ríki
jafngildir árás á þau öll og því væru
NATO-ríkin skuldbundin til að koma
Íslandi til hjálpar. Þar að auki er Ís-
land með varnarsamning við Banda-
ríkin. Það væru því Bandaríkin og
NATO sem kæmu til hjálpar, ef ráðist
yrði á Ísland.
Í Lissabon-sáttmálanum er ákvæði
um að aðildarríkin skuli standa sam-
an ef eitthvert þeirra verður fyrir
hryðjuverkaárás eða miklum nátt-
úruhamförum. Ákvæðið tekur því ekki
til hernaðarlegrar ógnar sem ríki gæti
stafað af öðru ríki. Á hinn bóginn
verður að líta til þess að aðildarríki
ESB stæðu varla aðgerðalaus hjá ef
ráðist yrði inn í eitt þeirra. Í þessu
samhengi má benda á að það er eng-
inn vafi á því að þjóðir í Austur-
Evrópu hafa aukið öryggi sitt og ör-
yggistilfinningu með inngöngu í ESB.
Einnig má spyrja hversu líklegt það sé
að Ísland verði fyrir árás annars ríkis.
Spurt og
svarað
Þ
ví má ekki gleyma í umræðu
um utanríkis- og öryggismál
í Evrópusambandinu að þar
fer bandalag 27 sjálfstæðra
ríkja sem hafa eigin hagsmuni og
viðskiptatengsl.
Viðbrögð Þjóðverja við framferði
Rússa fyrstu daga Georgíustríðsins
síðasta sumar, þegar Angela Mer-
kel Þýskalandskanslari var afar
gætin í orðalagi, minntu að margra
mati á hversu háð þýska hagkerfið
er öruggu framboði á rússnesku
jarðgasi.
Þýskir embættismenn vilja sem
minnst úr málinu gera og vísa til
langrar sögu verslunar og við-
skipta á milli Þýskalands og Rúss-
lands. Svo sé það hitt að Rússar
séu mjög háðir tryggum kaup-
endum að gasi.
Á sama tíma leggjast Svíar gegn
lagningu gasleiðslunnar Nord-
stream frá Rússlandi suður til Evr-
ópu, sem styrkja mun stöðu Rússa
á evrópska orkumarkaðnum, og
beita fyrir sig umhverfisrökum.
Pólverjar eru einnig á móti leiðsl-
unni, fyrst og fremst af þeirri póli-
tísku ástæðu að þeir eru andvígir
tvíhliða samningum sem veiki Evr-
ópusamvinnuna hvað varðar orku-
öryggi og styrki málstað Rússa.
Annað dæmi sem nefna mætti er
að þegar Evrópusambandið sendi
herlið til Tsjad voru Þjóðverjar og
Pólverjar tortryggnir, töldu að
sambandið væri með því að ganga
erinda franskrar utanríkisstefnu í
gömlu nýlendunni.
Þriðja dæmið er að NATO-plús-
samningurinn frá 2003 kveður á um
að Evrópusambandið geti fengið
aðgang að herbúnaði NATO ef það
fer í séraðgerðir. Ekki er hins veg-
ar unnt að fylgja samningnum al-
mennilega eftir þar sem NATO-
þjóðin Tyrkir setur sig upp á móti,
neitar að taka þátt í samstarfinu,
enda vilji þeir ekki með því aðstoða
bandalag sem þeir fá ekki inngöngu
í. Kýpur-Grikkir hafa síðan hindrað
þetta samstarf vegna deilna við
Tyrki út af Kýpur. baldura@mbl.is
Reuters
Frá gasstöð í Sudzha í Rússlandi. ESB fer fyrir samningum um lausn gasdeilu
Rússa og Úkraínumanna. Búlgarar vilja aðstoð ESB til að draga úr gasþörfinni.
Þegar hugsjónir og
hagsmunir rekast á
 Rússar hafa áhrif á utanríkisstefnuna
Meira á
mbl.is/esb