Morgunblaðið - 13.01.2009, Blaðsíða 35

Menning 35
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 13. JANÚAR 2009
Hvað gerir krakki sem erheillaður af tónlist oglangar að verða tónlist-
armaður, þegar pabbi segir nei,
nei, en mamma segir já, já?
Hann lærir tónlist og verður tón-
listarmaður.
Þannig var Georg Friedrich
Händel, jafnaldri Bachs og Do-
menicos Scarlatti, fæddur 1685 í
Halle í Þýskalandi, búsettur á Eng-
landi bróðurpart ævi sinnar.
  
Händel er í dag metinn meðmestu jöfrum tónlistarsög-
unnar og þótt barnsárin hafi verið
erfið með allskonar laumuspili (í
orðsins fyllstu merkingu), þá hafði
hann til þess kjark unglingur að
aldri að hætta í laganáminu sem
faðir hans hafði þvingað hann í, til
þess að verða organisti í heimabæ
sínum.
Eins og títt var um tónlist-
armenn á þessum tíma og þrátt
fyrir að hann væri afburðagóður
organisti, spilaði hann á ýmis önn-
ur hljóðfæri – það var ekkert talað
um sérhæfingu í þá daga og hann
fluttist til Hamborgar þar sem
hann varð fiðluleikari og semb-
alleikari í óperuhljómsveitinni í
Hamborg. Já, við erum að tala um
árið 1704 og óperuhús. Kannski
var það þar sem líkindin með
Händel og Bach fóru að greinast í
sundur. Händel kolféll nefnilega
fyrir því unga listformi sem óperan
var, listformi sem Bach virðist ekki
hafa haft nokkurn áhuga á að
reyna sig við. Händel byrjaði strax
að semja óperur og þær fyrstu
voru frumsýndar skömmu eftir
komuna til Hamborgar.
  
Það er auðvelt að setja sig í sporHändels. Hann var ungur,
ákafur og um fram allt efnilegur,
og á Ítalíu var bókstaflega „allt að
gerast“ í tónlistinni. Tækifærið
kom þegar Medici-fjölskyldan bauð
honum í heimsókn og til Ítalíu fór
hann. Illu heilli hafði páfinn sett
bann á óperuflutning á Ítalíu en
Händel var klókur og samdi andleg
verk, en í óperustíl, með resitatív-
um, aríum og kórum, og gat þann-
ig æft sig í óperusmíðum, þótt efni-
viður verkanna væri trúarlegur.
Þegar banninu var aflétt, árið 1707
var hann ekkert að slóra við smíði
ópera og fékk nokkrar þeirra sett-
ar upp á Ítalíu næstu árin.
Ef til vill hefur Händel talið það
afturhvarf að sækja um fast brauð
heima í Þýskalandi, en það gerði
hann árið 1710, og eflaust án þess
að vita hvaða ævintýri biðu hans
handan við hornið. Hann réðst til
tónlistarstjórastarfa við hirð
Georgs kjörfursta í Hannover, en
hann var náfrændi Önnu Breta-
drottningar. Við dauða hennar
erfði Georg krúnuna og varð
Georg fyrsti Englandskonungur.
Händel, jafn ákafur að skoða heim-
inn og fylgjast með því nýjasta í
tónlistinni hafði flust til Englands
1712 í vinnu hjá Önnu drottningu
og hjá Georg fyrsta eftir hennar
dag.
Händel varð vinsæll á Englandi
og efnaðist mjög sem stjórnandi
Konunglegu tónlistarakademíunn-
ar og King’s-leikhússins. Þá starf-
aði hann einnig fyrir Konunglegu
óperuna í Covent Garden þar sem
fjölmargar óperur eftir hann voru
frumfluttar.
  
Händel samdi ekki bara óperurþótt þær vegi þungt í verka-
safni hans. Óratoríusmíð átti líka
vel við hann, en oft voru skilin
milli þeirra og óperanna einungis
efniviðurinn og uppfærslumátinn,
því óratoríurnar voru fluttar í tón-
leikaformi. Händel átti létt með að
semja og tækifæristónlistin sem
hann samdi fyrir þá konungbornu
af margvíslegum tilefnum er með-
al þess vinsælasta sem hann skóp.
Vatnatónlistin, samin fyrir veislu á
Thames 1717 var gjöf til Georgs
fyrsta og Konunglega flugelda-
tónlistin var gjöf til sonar Georgs,
Georgs annars árið 1749. Tólf þús-
und manns tróðust að til að hlusta
á frumflutninginn; þrír létust í
troðningnum, þar af trompetleik-
ari í hljómsveitinni.
Viðskiptaveldi Händels í óp-
eruheiminum fór á hausinn um
1740 og hann tapaði gríðarlegum
fjármunum. Hann náði sér þó á
strik og mitt í upprisunni samdi
hann verkið sem hæst hefur borið
nafn hans, Messías. Í fræðilegum
skilningi er Messías ekki óratoría,
vegna þess að verkið hefur ekki
óslitinn söguþráð. Verkið, meira í
ætt við mósaíkmyndir af lífi og
dauða frelsarans er þó yfirleitt
kallað óratoría.
  
Eftir fyrri fjárhagsleg áföll efn-aðist Händel aftur og þegar
hann lést lét hann eftir sig gríð-
armikla fjármuni, sem frænka
hans í Þýskalandi erfði að mestu,
en líka þjónustufólkið hans, góð-
gerðarstofnanir, vinir og aðrir
vandamenn. Hann var nær blindur
þegar hann lést, árið 1759. Síðustu
tónleikarnir sem hann stjórnaði
var flutningur á Messíasi. Meira en
þúsund manns fylgdu honum þeg-
ar hann var borinn til grafar eins
og fyrirmenni í Westminster Ab-
bey.
Þess er minnst víða um heim að í
ár eru liðin 250 ár frá andláti
hans.
Händel – heimsmaður með höfðingjum
Georg Friedrich Händel Efnaðist vel á flutningi vinsælla ópera sinna.
AF LISTUM
Bergþóra Jónsdóttir
» Það má segja aðBach hafi fullkomnað
þýsku hefðina, meðan
Händel leitaði fanga
víðar og fann sér aðrar
leiðir. Hann gerði
ítalska óperustílinn að
sínum og í Englandi
tók hann upp á sína
arma þau form tónlistar
sem Englendingar
höfðu lagt rækt við.
Lljósmyndavélin er skrán-ingartæki. Maskína semskráir – á filmu eða ístafrænum kóða – það
sem mætir linsunni þegar stutt er
á takkann. Eitthvert áhugaverð-
asta viðfangsefnið innan hins víð-
feðma heims ljósmyndunar finnst
mér vera þegar unnið er á mark-
vissan og agaðan hátt með það
svið sem kallast heimilda-
ljósmyndun. Þar sem ljósmyndari
með þroskaða sýn skráir á form-
rænan hátt viðfangsefni í sam-
félaginu, svo útkoman myndar
sannfærandi heild. Sagan er sögð í
stökum ljósmyndum, en á ennþá
fyllri hátt þegar fleiri verk koma
saman.
Við Langholtsveg í Reykjavík er
verslunin Beco; sérverslun með
hvers kyns vörur fyrir atvinnu- og
áhugaljósmyndara. Fyrir innan
borð hanga ljósmyndir eftir ýmsa
kollega mína, fjölbreytilegt úrval.
Ég átti leið á Langholtsveginn á
dögunum og var boðið upp á kaffi -
þá skoðaði ég enn og aftur þessa
ljósmynd Guðmundar Ingólfssonar,
sem er ein myndanna í versluninni.
Guðmundur, sem er fæddur árið
1946, hefur um árabil verið einn
okkar kunnustu ljósmyndara. Iðn-
aðarljósmyndari í fremstu röð, en
jafnframt afar snjall og persónu-
legur heimildarljósmyndari sem
hefur sýnt verk sín víða. Hann er
okkur hinum góð fyrirmynd í því
hvernig hann sameinar vald sitt á
tækninni, innsýnina sem hann hef-
ur í myndheiminn, og persónuleg
stílbrögðin.
Segja má að nálgun Guðmundar
í hans persónulegu ljósmyndun sé
nokkuð þýsk í anda, og ekki óeðli-
legt, þar sem hann lærði hjá hin-
um kunna ljósmyndara og kennara
Otto Steinert í Essen, og var að-
stoðarmaður hans um tíma. Þegar
ég segi „þýsk í anda“, á ég við að
hann notar stórar plötuvélar við
ljósmyndunina, sem þýðir að
myndirnar eru ofur-skarpar, tærar
og formhreinar, hann vandar mjög
til hvers ramma og áhorfandinn
velkist aldrei í vafa um á hvað
hann horfir.
Myndraðir Guðmundar eruýmist í lit eða svarthvítu,og áhrifin mismunandi
eftir því hvaða miðil hann kýs sér.
Í myndröð sem hann gerði af
sjoppum í borginni, sem nú eru
horfnar, og hann sýndi fyrir nokr-
um árum í Ljósmyndasafni
Reykjavíkur, tjáðu litbrigðin í
verkunum (upplitaðar auglýsingar,
dofnandi málningin) vel að þetta
var heimur sem hörfaði undan tím-
anum. Önnur röð verka Guð-
mundar er um jaðar borgarinnar,
sem þrýstir sér sífellt lengra inn í
náttúruna; þar sýndi liturinn einn-
ig vel ofur-raunveruleika aðstæðn-
anna.
Hér kýs Guðmundur hins vegar
að mynda í svarthvítu og eins og
gerist í þeim miðli verður áherslan
iðulega meiri á sjálft formið. Í
svarthvítri mynd verður formræni
þátturinn nefnilega að virka, burt-
séð frá efninu, á meðan aðlaðandi
litur getur dugað til að fleyta lit-
myndinni langt inn í huga þeirra
sem á horfa.
Í viðtali í norskri sýningarskáárið 2005, þegar þessi myndog fleiri úr sömu röð voru
sýndar, sagði Guðmundur að hann
drægist að iðnaðararkitektúr sem
efnivið, „því hann á fyrst og fremst
að vera „praktískur“ en ekki „fag-
urfræðilegur“. Guðmundur gerði
talsvert af því á síðasta áratug að
skrá hér á landi slíkan arkitektúr,
sem er smám saman að hverfa; um
leið og hann skapar persónuleg
listaverk eignumst við merkar
heimildir um staði og hönnun.
Þetta er ein þeirra mynda úr serí-
unni sem mér hafa þótt hvað mest
heillandi, en hún er tekin inni í
tanki – í „draugabænum“ Djúpa-
vogi – sem annaðhvort var byggð-
ur fyrir lýsi eða olíu. Rýmið vísar í
sviðsmynd fyrir ævintýri, sem gæti
gerst einhvers staðar í geimnum,
eða verið sérhannað fyrir leiksvið,
en það er engu að síður hannað
með klárt notagildið í huga; píp-
urnar í gólfi tanksins eru til að
hita seigfljótandi efnið sem hefur
fyllt tankinn hér áður.
Ljósgjafinn í myndinni er ein-
ungis tvö manngeng op. Ljós-
myndarinn hefur gætt vel að sam-
spili súlnanna, hringformanna á
gólfinu, birtunnar og bogadregins
veggsins, við að skapa þessa eft-
irminnilegu mynd. Hún er ab-
strakt í eðli sínu, en engu að síður
kaldhömruð skráning á raunveru-
legri iðnhönnun. Svona gera snjall-
ir ljósmyndarar.
Heimild um horfinn tíma
MYNDVERKIÐ
Eftir Einar Fal Ingólfsson
efi@mbl.is
Händel var merkisberi þýskrar
tónlistarhefðar barokktímans. Það
var samtímamaðurinn frægi, Jó-
hann Sebastian Bach líka. Báðir
voru þeir meistarar orgelsins og
báðir sömdu þeir óratoríur,
kantötur, kammerverk, kons-
erta og allt mögulegt ann-
að. Það má segja að Bach
hafi fullkomnað þýsku hefð-
ina, en Händel leitaði fanga
víðar og fann sér aðrar
leiðir. Hann gerði
ítalska óperustílinn
að sínum, og í Eng-
landi tók hann upp á
sína arma þau form
tónlistar sem Eng-
lendingar höfðu
lagt rækt við. Hann
var ófeiminn við nýjungar – hafði
beinlínis áhuga á þeim. En hann
var líka óragur við að nýta tónlist
sína til þrautar og endurnýtti
þætti úr eldri verkum í ný. Það var
ekkert tiltökumál á þeim tíma
að gefa góðri laglínu annað
líf. Eilíflega verða þessir
þýsku meistarar og jafn-
aldrar bornir saman,
kannski að ósekju,
kannski ekki. Báðir
voru þeir risar í tón-
listinni, annar kon-
ungur á heimavelli,
hinn konungur
heimsmennsk-
unnar.
Händel og Bach
Jafnaldrinn Jóhann
Sebastian Bach.
Guðmundur Ingólfsson ljósmyndari tók þessa mynd í Djúpavík árið 1992.
Myndin er 40x50 sm. Hún er tekin á stóra plötuvél, 8x10 tommu filmu – filman
er 20x25 sm að stærð sem þýðir að upplýsingarnar í myndinni, og skerpan, eru
óviðjafnanleg. Þessi ljósmynd Guðmundar hefur meðal annars verið á sýningu í
Galleri ROM í Noregi og birst í tímaritum erlendis. Ljósmyndin Djúpavík er í röð
ljósmynda sem Guðmundur tók á nokkurra ára tímabili á síðasta áratug lið-
innar aldar, af yfirgefnum iðnaðarmannvirkjum hér á landi, meðal annars af
gömlum lýsis- og olíutönkum.
Djúpavík