Morgunblaðið - 12.07.2009, Qupperneq 18

18 Kreppuhagfræði
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 12. JÚLÍ 2009
Eftir Ingvar Örn Ingvarsson
ingvarorn@mbl.is
H
ann hefur fylgst nokk-
uð vel með málum á
Íslandi síðustu ár og
mánuði, hann telur
sig frjálslyndan en
hefur samt verið hlynntur tíma-
bundnum gjaldeyrishöftum, hann
hefur skammast út í
björgunaraðgerðir
fyrir bankakerfið
og stutt yfirtök-
una á Glitni í
banka-
hruninu.
Maðurinn
var einnig útnefndur til minning-
arverðlauna Nóbels í hagfræði 2008.
Hann heitir Paul Krugman og er
einn áhrifamesti hagfræðingur nú-
tímans og hann hefur skoðun á því
sem er að gerast í efnahagsmálum
heimsins.
Það mætti með sterkum rökum
halda fram að það sem Krugman
segir eigi nokkurt erindi, ekki bara
til alheimsins, heldur sérstaklega til
Íslendinga því enn sem komið er
hefur kreppan komið einna harðast
niður á okkur Íslendingum og meg-
inviðfangsefni Krugmans er ein-
mitt kreppuhagfræði. Krugman
útskýrir þannig hvernig vandræði
með húsnæðislán í Flórída í
Bandaríkjunum gátu tortímt heilu
bankakerfi á Íslandi.
Hagfræði á
mannamáli
Í byrjun bókarinnar
Aftur til kreppu-
hagfræði: Krísan
2008 (The Return
of Depression
Economics and
the Crisis of
2008) byggir
Krugman að
nokkru leyti á
fyrri bók sinni
frá 1999 The Ret-
urn of Depression
Economics. Byrjar
Krugman bókina á
því að hnýta í Ben
Bernanke, seðla-
bankastjóra
Bandaríkjanna,
sem hann segir að hafi lýst því yfir
árið 2004 að nútímahagfræði hefði
gert út af við kreppur. Slíkar yf-
irlýsingar valda áhyggjum, ekki síst
vegna þess að Bernanke kemst í
stól seðlabankastjóra Bandaríkj-
anna eftir að hafa staðið í skugga
átrúnaðargoðs margra hagfræð-
inga, Alans Greenspans. Það eitt
ætti að vera áhyggjuefni því hvern-
ig getur einhver þrifist í skjóli ráð-
andi manns eins og Greenspans, án
þess að vera á hans bandi – megum
við þá eiga von á meiru af því sama í
efnahagsstefnu Bandaríkjanna?
Krugman, sem lengi hefur þótt
vera nokkuð gagnrýninn á núver-
andi fyrirkomulag efnahagsmála,
tekur svo til við að útskýra af
hverju Bernanke hafi haft
rangt fyrir sér. Sem bet-
ur fer notast Krugman
við auðskiljanlegt mál
og dæmisögur til að út-
skýra hvernig hagkerfi
virkar í grunnatriðum og
er það áhrifaríkt stíl-
bragð sem verður til
þess að bókin ætti
að vera aðgengi-
leg öllum sem
hafa minnsta áhuga
á hagfræði kreppu-
tíma.
Miðað við að Íslendingar allir
virðast vera orðnir sérfræðingar í
viðskiptum og hagfræði eftir banka-
hrunið í október má reikna með að
bókin eigi eftir að verða vinsæl á
meðal þeirra sem leita lausna á nú-
verandi vanda, án þess þó að hafa
endilega áhuga á dýpri pælingum
hagfræðinnar.
Endapunktur
mannkynssögunnar
Krugman reynir að rekja hvað
olli núverandi kreppu, þeirri
stærstu frá kreppunni miklu frá
1929. Að nokkru leyti telur Krug-
man núverandi kreppu eiga sér
uppruna í sigri kapítalismans. Þar
spilar stórt hlutverk hrun sov-
étblokkarinnar og það sem Krug-
man vill meina að hafi verið algjör
uppgjöf andstæðinga kapítalisma
eftir hrun Berlínarmúrsins. Krug-
man er þarna augljóslega undir
áhrifum frá heimspekingnum og
pólitíska hagfræðingnum Francis
Fukuyama og greinar hans frá
1989 „The End of History“ en þar
segir Fukuyama frá því að sigur
kapítalismans marki endapunkt fé-
lagslegar þróunar á sviði stjórn-
mála og að mannkynssögunni sé
lokið á þessu sviði því frjálslynt
lýðræði sé komið til að vera. Þann-
ig segir Krugman að við hrun Berl-
ínarmúrsins hafi „eitthvað breyst“
og að þetta eitthvað hafi verið hrun
Sovétríkjanna. Á síðu 14 segir:
„Þessir atburðir höfðu greinileg og
flókin áhrif um allan heim sem öll
undirstrikuðu pólitíska og hug-
myndafræðilega yfirburði kapítal-
ismans.“
Rök Krugmans eru sannfærandi
þegar hann segir að andstaðan við
kapítalismann hafi verið máttlaus þó
vissulega skauti hann framhjá
áhrifaríkum andstæðum pólum kap-
ítalismans eins og World Social For-
um sem haldin er í Porto Alegre í
Brasilíu til höfuðs World Economic
Forum í Davos í Sviss.
Það sem Krugman bendir í raun-
inni á er að undirrót vandans er að
mörgu leyti sú almenna sátt um
stefnu Washington-samkomulagsins
um „að hagvexti yrði best náð fram
með traustum fjárlögum, lágri verð-
bólgu, afnámi markaðsreglna og
frjálsri verslun“ eins og segir á síðu
33. Þannig sé ástandið í dag bein af-
leiðing of mikils frjálslyndis í reglu-
verki við aðstæður þar sem fjár-
málamarkaðnum var gert kleift að
ráða sér að mestu leyti sjálfur. Það
má segja að meginreglan hafi verið
eftirfarandi: Ég á þetta, ég má þetta.
Dyr lokast, aðrar dyr opnast
Í ljósi stöðu Íslands í dag er einnig
forvitnilegt að sjá dæmi í bók Krug-
mans um hvernig Mexíkó komst út
úr djúpri niðursveiflu í lok níunda
áratugarins þegar Mexíkóar fengu
fyrir tilstuðlan Nicholas Brady af-
slátt af skuldum ríkisins því Mexíkó
var komið í greiðsluþrot. „Þeir
Mexíkóar, sem lengi höfðu barist
fyrir því að neitað yrði að greiða af
erlendum skuldum, voru sáttir við
Sagan endurtekur sig
REUTERS
Þekktur Paul Krugman hlaut heiðursverðlaun Nobels í hagfræði árið 2008 og hefur bók hans Aftur til kreppu-
hagfræði: Krísan 2008 verið þýdd á íslensku. Krugman reynir að svara spurningum um hvort hagfræðingar hafi lært
sína lexíu af kreppunni 1929 eða hvort yfirleitt sé hægt að koma í veg fyrir kreppur.
www.eirberg.is • 569 3100 • Stórhöfða 25
Rafskutlur
-frelsi og nýir
möguleikar
Einfaldar í notkun
og hagkvæmar
í rekstri
LAXÁ Á REFASVEIT
Það var að losna holl 19.-21. júlí
Eigum laust: 1 holl í ágúst · 4 holl í september
Upplýsingar veitir Stefán í síma 898-3440
Í öðrum kafla bókarinnar er að finna eina dæmisögu
Krugmans sem á skemmtilegan og einfaldan hátt lýsir
einni birtingarmynd kreppu. Hliðstæð dæmi notar
Krugman svo út alla bókina með smá lagfæringum.
Dæmið fjallar um barnagæslusamvinnufélag ungs
fólk sem starfaði hjá bandaríska þinginu seinni hluta
síðustu aldar. Um 150 pör skiptust á að passa börn
hvert annars til þess að eiga kost á meiri frítíma. Komið
var á kerfi til þess að allir fengju jafnmikla barnapössun
fyrir sjálfan sig og þeir létu af hendi. Til þess að koma í
veg fyrir svindl voru gefnir út úttektarmiðar og var um-
fangsmikill rekstur í kringum kerfið og verklagsregl-
urnar sem voru nauðsynlegar til að halda kerfinu gang-
andi. En ákveðnir gallar á kerfinu áttu eftir að verða
mikið vandamál. „Pör sem voru heima mörg kvöld í röð
og höfðu engar áætlanir um að fara út á næstunni,
reyndu að safna í sarpinn fyrir framtíðina. Hamstrið
leiddi til skorts á úttektarmiðum hjá öðrum pörum, en
flest pör vildu að meðaltali eiga nógu marga úttekt-
armiða til að geta farið út að skemmta sér milli þess
sem þau gættu barna annarra […] Það sem skiptir máli
er að fljótlega voru aðeins tiltölulega fáir úttektarmiðar
í umferð – alltof fáir til að kerfið gengi upp.
Afleiðingarnar voru kynlegar. Fólk, sem taldi sig ekki
eiga nógu marga úttektarmiða, sóttist eftir að gæta
barna og var tregt til að fara út á kvöldin. En þar sem
ákvörðun eins pars um að fara út opnaði möguleika fyr-
ir annað par til að gæta barna leiddi þessi tregða til
þess að tækifæri til barnagæslu urðu fá og það ýtti enn
undir tregðu fólks við að fara út nema af sérstöku til-
efni, sem enn dró úr tækifærum til barnagæslu …
Í stuttu máli; samvinnufélagið hafnaði í efnahags-
lægð.“
Krugman útskýrir svo hver vandinn var sem hann vill
meina að hafi verið skortur á virkri eftirspurn þar sem
fólk nýtti sé ekki barnagæsluna þar sem það var að
reyna að koma sér upp eign í formi barnagæslumiða.
„Lexían fyrir raunveruleikann er að viðkvæmni fyrir
hagsveiflum hefur ekkert með hagrænan grunnstyrk
eða grunnveikleika hagkerfis að gera. Eitthvað slæmt
getur komið fyrir í góðum hagkerfum.“ (bls. 20-21).
Krugman segir svo frá að reynt hafi verið að leysa
vandann með því að krefjast þess að fólk færi út tvisvar
í mánuði. Það virkaði hinsvegar ekki og fyrir rest fengu
hagfræðingarnir í hópnum einhverju ráðið og framboð á
úttektarmiðum var aukið. Árangurinn af því varð að fólk
þurfti ekki lengur að hamstra miðana, fleiri fóru út og
fleiri miðar fóru því í umferð. Krugman tekur með öðr-
um orðum dæmi um hvernig peningaprentun getur virk-
að jákvætt á hagkerfi í niðursveiflu og virðist hann því
þar taka afstöðu með John Maynard Keynes. Meg-
inatriðið er að samdráttur verður þegar fólk reynir að
spara meira en það fjárfestir fyrir.
Hins vegar verður að fara varlega í peningaprentun
þar sem afleiðingar of mikillar prentunar geta einnig
verið alvarlegar.
HVAÐ ER KREPPA?