Saga - 1974, Síða 202

194
RITFREGNIR
undurinn óttaðist að ávöntun á forsendur gerði niðurstöður mis-
vísandi og kannski tvíræðar. Hitt verðum við þá að þola í staðinn
að ærið mörgu er ósvarað sem hugur spyr um við forvitnilestur á því
víðtæka skýrslu- og hagsöguefni sem B. T. birtir.
Grandvarleiki B. T. ræður einnig nokkru um það að óflókinn
hugur hans gagnvart koti sem fer í eyði eða er nýstofnað eða
endurbyggt má heita hinn sami og fram kemur í tveggja alda jarða-
bókum eða hjá búnaðarráðunautum allt frá sr. Bimi í Sauðlauks-
dal og Ölafi Ólavíus. Hann ályktar að 340 bújarðir (þar af 12%
hjáleigur) séu nokkurn veginn hámarkstala sú sem náttíúran leyfði
þar í héraði (fram til 1900). Sú var talan um 1860 og komst víst
aldrei hærra (eða í 342). Hugtakið „eyðing jarða“ er svo látið ná
yfir ailt það af þessum hámarksstofni sem í eyði fer, jafnt þó um
sé að ræða jafngóða nytjun frá næsta bæ á graslendi eydds býlis
en tæpast raunverulegan samdrátt landsnytja. Slíkt er álitamál.
En ég tel hiklaust að B. T. hafi fylgt réttri aðferð að hvika ekki
í þessu efni frá „statistísku“ grundvallarhugtaki heimilda sinna,
hvað ábýli í eyöi sé. Ég sakna aðeins hagsögulegrar athugasemdar
í þá átt að reyna að meta hlutföllin milli svo ólíkra tegunda af
„eyðingu jarða." Ætla má að aukið eignarhald bænda á jörðum
leiði stundum af sér eyðing kotbýla en því næst í 2. eða 3. kynslóð
til fleirbýlis á eignarjörðinni. Mætti af slíku löng rannsókn verða.
Ég býst við að sveifla ábýlafjöldans á tvær hliðar af þessum
völdum kæmi miklu skarpar í ljós í sunnlenzkum héruðum þar sem
hjáleigur voru á tímabilum helmingur ábýlanna en voru í S.-Þing.
aðeins 12—19% (ná hæst fyrir móðuharðindin). En skipting flestra
vænstu jarða í S.-Þing. í tví- eða fleirbýli langtum oftar en gerðist
í vesturhluta Norðurlands er enn eigi nema hálfkannaður byggðar-
söguþáttur (sbr. bls. 23—24). Hittí gerir minna til þó hjáleigur
„séu ekki auðkenndar að neinu ráði frá öðrum jörðum í riti þessu“
eftir að sérþáttur (bls. 75—82) hefur um þær fjallað.
Samnorrænar athuganir á byggðareyðingu eru ekkert notaðar
sem samanburðarefni við gerð ritsins, þó B. T. séu þeir hlutir allvel
kunnir. Ástæðan gæti verið rúmskortur en getur líka verið hve
staðbundnar orsakir lágu að þrem helztu eyðingartilfellum í S.-
Þing.: stórabóla 1708, móðuharðindi 1783—86 og fráhvarf frá
snjóasömum heiðajörðum samfara rýmingu fólks til Vesturheims
á lokaþriðjungi 19. aldar. Þessu þrennu eru gerð fyrirmyndargóð
skil innan þess rúms sem bókarformið knappa heimilar. Áður en
dýpra væri rýnt þar niður í saumana finnst mér brýnt að gerðar
hafi verið kannanir miklu víðar á landinu um verkun sömu eyðingar-
afla þar. Meðal fækkunarliða fólkstölunnar í hverju illæri og líka
1880—94 verður að gera ráð fyrir fólki sem selfluttist milli inn-