SunnudagsMogginn - 14.08.2011, Side 32

32 14. ágúst 2011
Í
samtali við Viðskiptablað Morgun-
blaðsins sl. fimmtudag segja tveir
af athyglisverðari athafnamönnum
sinnar kynslóðar, Árni Hauksson
og Hallbjörn Karlsson, að búast megi við
að verzlunarsamsteypan Hagar verði sett á
markað í nóvember eða desember á þessu
ári og að þeir geri sér vonir um, að al-
menningur verði virkur í því hlutafjár-
útboði.
Í fréttum síðustu daga hefur komið
fram, að ríkisstjórnin hyggist selja hluti
sína í Íslandsbanka og Arionbanka og jafn-
vel eitthvað af hlut ríkisins í Landsbanka.
Í tilefni af þessum fréttum hljótum við,
sem tókum út pólitískan þroska okkar
undir handarjaðri þeirra Geirs Hallgríms-
sonar, Eyjólfs Konráðs Jónssonar og Matt-
híasar Johannessen, fyrir hálfri öld að
spyrja okkur þeirrar spurningar, hvar
hugsjónin um almenningshlutafélög á
Íslandi sé á vegi stödd. Gekk hrunið að
henni dauðri? spurðu tveir vinir mínir úr
þessum hópi fyrir nokkrum dögum.
Það er ekki spurt að ástæðulausu. Þegar
Eykon gaf út bók sína um almennings-
hlutafélög, sem nefnist Alþýða og at-
hafnalíf, haustið 1968, gaf nafn bókarinnar
til kynna kjarnann í hugmyndum hans.
Hinn íslenzki alþýðumaður átti að gerast
þátttakandi í atvinnulífi landsmanna,
leggja sparifé sitt í almenningshlutafélög,
leggja þar með sitt af mörkum til þess að
byggja upp atvinnulífið, gerast einn af eig-
endum fyrirtækjanna og hljóta arð af
þeirri eign.
Hvað gerðist á árunum fyrir hrun, þegar
hlutabréfamarkaður blómstraði, milljarð-
arnir streymdu um samfélagið og ofur-
menni urðu til í viðskiptalífinu? Eitt af því,
sem gerðist var, að nokkrir einstaklingar
„möndluðu“ með verð hlutabréfa og
héldu því uppi með alls kyns æfingum,
sem varða við lög um markaðsmisnotkun.
Peningarnir, sem fóru í hlutabréfakaup
voru ekki fyrst og fremst sparifé hins ís-
lenzka alþýðumanns, eins og Eykon sá
fyrir sér, heldur stórar upphæðir, sem
teknar voru að láni í bönkum, sem aftur
höfðu tekið peningana að láni í útlöndum.
Allt snerist um að knýja fram hækkun á
verði hlutabréfanna, sem engar innistæð-
ur voru fyrir í rekstri fyrirtækjanna, til
þess að innleysa söluhagnað. Opinberir
reikningar fyrirtækjanna voru álitamál,
sem lítið hefur verið fjallað um eftir hrun.
Þetta voru ekki þær hugmyndir, sem
þeir Eykon og Matthías börðust fyrir á síð-
um Morgunblaðsins á Viðreisnaráratugn-
um og Geir á hinum pólitíska vettvangi.
Þetta var afskræming þeirra hugmynda.
Þýðir það að þær séu dauðar eins og sagt
var við mig fyrir nokkrum dögum?
Ég er ekki sammála því. En fengin
reynsla sýnir, að það þarf meira regluverk
í kringum þennan markað en talsmenn
hins frjálsa viðskiptalífs hafa viljað horfast
í augu við fram að þessu. Því sjónarmiði
var haldið fram í Reykjavíkurbréfum
Morgunblaðsins fyrir tveimur áratugum
en talsmenn samtaka viðskiptalífsins á
þeim tíma sögðu að slíkt væri tóm vit-
leysa. Þó urðu þær skoðanir ekki til í hug-
arheimi ritstjórnar Morgunblaðsins þá
heldur voru sóttar í skýrslu sænsks ráð-
gjafarfyrirtækis, Enskilda Securities, sem
Seðlabankinn hafði fengið til þess að vinna
skýrslu um uppbyggingu hlutabréfa-
markaðar á Íslandi.
Nú þegar áhugi er að vakna á því á ný að
byggja upp hlutabréfamarkað og almenn-
ingshlutafélög er nauðsynlegt að ræða þá
reynslu, sem við höfum öðlazt á síðustu 20
árum og finna leiðir til þess að koma í veg
fyrir að hlutafélög alþýðunnar, sem Eykon
sá fyrir sér lendi aftur í höndum hinna fáu,
sem fari með þau eins og sína prívat eign.
Þess vegna þarf að setja um starfsemi
þeirra og rekstur strangar reglur, sem
fylgja verður eftir, hvort sem vinum mín-
um í röðum svonefndra frjálshyggju-
manna þykir ljúft eða leitt.
Hvergi er strangara regluverk um
hlutabréfamarkað en í Bandaríkjunum.
Hvergi eru strangari viðurlög við brotum á
þeim reglum en þar í landi, þar sem þeir,
sem reglurnar brjóta eru umsvifalaust
settir á bak við lás og slá.
Hvað þarf að gera? Að fenginni reynslu
þarf að koma í veg fyrir að bankar láni til
hlutabréfakaupa með þeim hætti, sem þeir
gerðu og spurning, hvort þeir eigi yfirleitt
að hafa heimild til slíkra lánveitinga. Þær
þurfa a.m.k. að byggjast á mun meira
eigin fé en áður tíðkaðist. Í annan stað
þarf að setja strangari reglur um reikn-
ingsskil fyrirtækja eða fylgja grundvallar-
reglum þeirra betur eftir. Ætla endur-
skoðendur enn að halda því fram að
ekkert hafi verið athugavert við færslu
óefnislegra eigna í reikningsskilum fyrir-
tækja fyrir hrun? Í þriðja lagi þarf að
endurskoða gildandi reglur um hvenær
stórum hluthöfum ber skylda til að gera
tilboð í öll hlutabréf, þegar þeir hafa náð
ákveðnu hlutfalli hlutafjár í sínar hendur.
Slíkar reglur eiga að koma í veg fyrir að
einn aðili eða fáir aðilar geti ráðið fyrir-
tækjum í krafti takmarkaðrar eignarað-
ildar. Ekkert fannst talsmönnum Verzl-
unarráðs Íslands heimskulegra veturinn
1990 í skrifum Morgunblaðsins en ein-
mitt það sjónarmið að slíkar reglur ætti
að setja. Í fjórða lagi þarf að endurskoða
reglur um innherjaviðskipti, sem áreið-
anlega hafa verið þverbrotnar á undan-
förnum árum án þess að hægt hafi verið
að sanna það.
Hér hafa verið nefnd nokkur dæmi um
það, sem þarf að ræða og færa til betri
vegar áður en almenningshlutafélögin
hefja göngu sína á ný. Vafalaust má nefna
fleiri þætti sem t.d. varða Kauphöll Ís-
lands og eftirlit hennar með skráðum
fyrirtækjum.
Hugsjónin um almenningshlutafélög er
ekki dauð eins og tveir svartsýnir vinir
mínir héldu fram fyrir nokkrum dögum.
En þjóðin þarf að læra af fenginni
reynslu. Það þurfa hinir ungu athafna-
menn, Árni Hauksson og Hallbjörn
Karlsson og samstarfsmenn þeirra líka að
gera áður en þeir leggja út á þessi mið.
Er hugsjónin um almenningshlutafélög dauð?
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@mbl.is
Á
þessum degi, 14. ágúst, 1974 gerði tyrkneski
herinn lokainnrás inn á Kýpur og á tveimur
dögum hertók herinn norðurhluta eyjunnar
og tryggði núverandi skiptingu hennar milli
kýpverskra Tyrkja og kýpverskra Grikkja. En eyjan er
enn í dag skipt á milli þessara þjóðarbrota á þeim landa-
mærum sem tyrkneski herinn bjó til árið 1974.
Saga illinda og deilna milli Tyrkja og Grikkja er óra-
löng en deilan á Kýpur nær aftur til 1571 þegar Ottóman-
veldi Tyrkja hertók eyjuna. Það er reyndar áhugavert að
árið 1571 var samt ár sem hinn kristni hluti Evrópu náði í
fyrsta skiptið að stöðva eða öllu heldur hægja á stórsókn
Ottóman-veldisins í sjóorrustunni við Lepanto. Þeim
glæsilega sigri Feneyjarveldisins, Spánverja og Möltubúa
á Ottómanveldinu var mikið haldið á lofti. En eins og
soldáninn sjálfur sagði eftir sjokkerandi fréttir af ósigr-
inum þá væri það smáatriði miðað við að þeir hefðu náð
að leggja Kýpur undir sig. Kýpur hafði þá verið hluti af
hinu volduga borgríki Feneyja í nokkurn tíma. Ottóm-
an-veldið gaf hermönnum úr Jannissaries-sveitum sín-
um mikið land á Kýpur og brátt varð til stór og sterkur
minnihluti Tyrkja á eyjunni. Eyjan var undir stjórn
Tyrkja fram að Berlínarráðstefnunni árið 1878 að breska
heimsveldið fékk yfirráð yfir eyjunni. Bretar réðu yfir
eyjunni fram til 1960 er hún hlaut sjálfstæði en þá voru
um 20% hennar tyrknesk- en um 80% hennar grísk-
ættaðir. Mikil þjóðerniskennd var ríkjandi hjá báðum
þjóðarbrotunum og sífelldar deilur á milli þeirra og
hjaðningavíg.
Um vorið 1974 gerðu þjóðernissinnaðir kýpverskir
Grikkir valdarán á eyjunni og komu hófsömum Grikkj-
um frá. Þeir voru studdir í ráninu af herforingjastjórn-
inni í Grikklandi sem hafði verið við völd á meginland-
inu frá árinu 1967. Kýpverski Grikkinn Nikos Sampson
var gerður að forsætisráðherra Kýpur en hann var
þekktur fyrir mjög mikla andúð á Tyrkjum. Þó svo að í
byrjun beindust ofsóknir Sampsons og grísku þjóðern-
issinnanna að þeim Grikkjum sem voru hófsamir þá var
flestum ljóst að Ttyrkir yrðu næstir í röðinni. Tyrkland
réðst fyrst inná eyjuna 20. júlí en samið var um vopnahlé
þremur dögum seinna og tyrkneski herinn hélt aðeins
um 3% af eyjunni. Herforingjastjórnin í Grikklandi sem
studdi kýpversku Grikkina féll og ný ríkisstjórn lýsti því
yfir að hún myndi ekki fara í stríð við Tyrki enda þar við
ofurefli að etja. Samningaviðræður fóru fram á milli
Tyrkja og Grikkja fram til 14. ágúst að Tyrkir fengu nóg
og hófu stórinnrás inn í Kýpur og hertóku norðurhluta
eyjunnar á tveimur dögum og hafa síðan þá ráðið þeim
hluta eyjunnar sem nær yfir 40% landsvæðisins.
Miklir fólksflutningar urðu skömmu eftir þessa innrás
þar sem Tyrkir á suðurhlutanum færðu sig norður og
Grikkir í norðurhlutanum færðu sig suður.
Margt varð til þess að gera þessi átök flókin fyrir Kýp-
verja og alþjóðasamfélagið. Bæði ríkin voru meðlimir í
NATO og mikilvægir bandamenn gegn ógninni frá Sov-
étríkjunum, þannig að lítið var um að eitthvert Vestur-
landanna tæki afstöðu með öðrum aðila deilunnar. Í
öðru lagi var þjóðernisstækja af ríkisstjórnum beggja
landanna og erfitt að meta hvor toppaði hvorn í því.
Morð á saklausum borgurum urðu á báða bóga en Tyrk-
land var með sterkari her og verndaði sitt þjóðarbrot
sem síðar átti eftir að stofna sjálfstætt ríki í norðurhlut-
anum en það er ekki viðurkennt af neinu öðru landi en
Tyrklandi.
Það er umdeilanlegt hversu réttlætanleg innrás Tyrkja
var og vissulega lögðu þeir undir sig mjög stóran hluta
eyjunnar þótt aðalbyggðir Tyrkja sem voru aðeins tæp
20% þjóðarinnar væru miklu norðar. En þeim til afsök-
unar má meðal annars benda á viðtal sem tekið var við
Nikos Sampson rúmum áratug eftir atburðina, en hann
var foringi kýpversk-grísku öfgaþjóðernissinnanna sem
rændu völdunum fyrr um vorið. En hann lét þar hafa
eftir sér að ætlan þeirra hefði verið að þurrka út tyrk-
nesk áhrif á eyjunni.
borkur@mbl.is
Innrásin á
Kýpur
Tyrkneskir skriðdrekar í innrásinni á Kýpur. Innrásin tókst vel því
Kýpur-grikkir voru illa skipulagðir.
’
… Tyrkir fengu nóg og hófu
stórinnrás inn í Kýpur og her-
tóku norðurhlutann á tveimur
dögum og hafa síðan þá ráðið þeim
hluta eyjunnar sem nær yfir 40%
landsvæðisins.
Norðurhluti eyjarinnar var hernuminn. Blái liturinn sýnir hvar
grikkir voru í meirihluta en lentu samt undir hernáminu.
Á þessum degi
14. ágúst 1974