SunnudagsMogginn - 14.08.2011, Side 37

14. ágúst 2011 37
Í bók Þorsteins Jónssonar Reykvíkingar er sagt frá því
þegar hinn útlenski siður ruddi peysufötum úr tísku á
Íslandi upp úr aldamótunum. Hinn útlenski siður var
líka stundum kallaður danski siðurinn, enda voru út-
lönd mest Danmörk á þeim tíma. Greinin sem Þorsteinn
birtir er skrifuð árið 1942 af konu sem er að rifja upp
hvernig þetta var í byrjun þeirrar aldar: „Rannveig
Schmidt birti eftirfarandi grein í Heimskringlu 15. apríl
1942, þar sem hún rifjar upp glæsileika kvenna í Reykja-
vík í byrjun 20. aldar: „Hún Elín Sigurðsson frændkona
mín í Winnipeg minntist á það í bréfi á dögunum, að
hann Indriði Einarsson hefði einu sinni komist svo að
orði, að íslenskar konur gætu þakkað það skotthúfunni,
hvað þær yfirleitt bæru sig vel … og ég fór að hugsa um
peysufötin og hvort hann hefði haft á réttu að standa,
gamli maðurinn … Báru þær sig svo tiltakanlega vel ís-
lensku konurnar … og var það skotthúfunni að þakka?
Peysufötin urðu víst til, eins og einhver sagði, vegna
þess, að það var ódýrara að hafa þjóðbúning en að tolla í
tísunni með útlenda búninginn … Aldrei voru þau falleg
í sjálfu sér eða þægileg, peysufötin … og silkisvuntur og
silkislipsi eiga ekki við þjóðbúning í landi, þar sem ekk-
ert silki er framleitt.““
Svo er vitnað í bók Þorsteins í skrif Rannveigar, en
hún heldur áfram í grein sinni: „Þegar ég var að alast
upp í Reykjavík var útlendi búningurinn að ryðja sér til
rúms meðal yngri kvenna … en eldri kynslóðin hélt enn
tryggð við peysufötin … Ég man, að margar ungu stúlk-
urnar kvörtuðu sáran undan því, að eina tilbreytingin
væri, að skipta um slipsi og svuntur … þær voru að
reyna að breyta til hárgreiðslunni undir skotthúfunni …
og skrúfuðu upp hárið í háan kamb að framanverðu …
það var kallað „púllað hár“ og fór flestum illa … Stund-
um sást ekki í skotthúfuna fyrir „púlli“ … en annars var
greiðslan lík hárgreiðslu þeirri sem nú er í tísku um all-
an heim … og aldrei hefir verið ljótari hárgreiðsla á
kvenfólkinu … Peysan skýldi fögrum handleggjum (eða
ljótum … þar er eins og á það er litið) … Pilsið var
klunnalegt og sýndi engan vöxt … Mér er í minni hvern-
ig aumingja konurnar voru í vandræðum þegar þær
þurftu að vaða gegnum snjóskaflana á veturna … Ekki
var þá sjalið þægilegt að drasla með … litlar og hnub-
bóttar konur minntu helst á veltandi tunnur, þegar þær
komu gangandi, dúðaðar í sjalinu … og lítið skjól var í
skotthúfunni, þegar hann var á norðan … Aftur á móti
sýndu peysufötin hvítan háls og fagran barm … þau
sýndu mikið hár … og þau skýldu líka þykkum ökkl-
um … Ég er heldur ekki frá því, þegar öllu er á botninn
hvolft, að skotthúfan hafi átt drjúgan þátt í, að margar
íslenskar konur báru sig vel.“
Tískan gerbreyttist upp úr aldamótum
Peysufötin
hefur því komið mér þægilega á óvart
hvað myndasöfnunin hefur gengið vel,
en það hefði ekki tekist nema með mikilli
eftirgrennslan afkomendanna og góðu
aðgengi að ljósmyndasafni Þjóðminja-
safnsins. Gamlar myndskreyttar minn-
ingargreinar hafa oft komið mér á sporið
að þekkja útlit fólksins og þannig hefur
mér tekist að þekkja marga í óskráðum
myndasöfnum fólks,“ segir Þorsteinn.
Aðspurður hvort um tískubylgju hafi
verið að ræða eða hvað hafi valdið því að
allt frá ráðherra til vatnsbera hafi látið
taka ljósmynd af sér segir hann margt
koma til. „Elsta heillega ljósmyndasafnið
frá Reykjavík er safn Sigfúsar Eymunds-
sonar, sem farinn var að taka ljósmyndir
í Reykjavík árið 1867. Um aldamótin
komu svo fleiri ljósmyndarar til sög-
unnar, Árni Thorsteinson, Pétur Brynj-
ólfsson, Magnús Ólafsson og margir
fleiri. Eftir aldamótin virðist sem fólk úr
öllum stéttum þjóðfélagsins hafi almennt
látið taka af sér ljósmyndir. Í þeim þátt-
um sem birtast í 1. bindi verksins eru alls
ekki margir sem ekki hafa fundist á ljós-
mynd. Þó svo að flestar myndanna séu
komnar frá afkomendum hefur fundist
ótrúlega mikið af myndum af fólki sem
ekki átti afkomendur.
Mörg húsin orðin afskræmd
Aðspurður hvort það sé ekki allt öðruvísi
að ganga um götur bæjarins eftir að hafa
rannsakað svo nákvæmlega uppruna
húsanna og sögu hverrar fjölskyldu
hverfanna segir hann að svo sé. „Fyrsta
hugsunin er ávallt að skoða hvaða hús
hafa haldið sana svip og var fyrir hundr-
að árum. Þau ljósmyndasöfn sem orðin
eru nær hálfrar aldar gömul sýna yfirleitt
mikið breytt og oft afskræmd hús frá
upprunalegri gerð. Á síðari árum hefur
aftur á móti orðið vakning að varðveita
hús í upprunalegri mynd og fyllist maður
gleði að sjá hús fá slíka andlitslyftingu,
sérstaklega ef menn eru trúir upp-
runalegu útliti. Því þau hús sem byggð
voru fyrir 1910 voru flest reist af miklum
metnaði og báru meistara sínum oft fag-
urt vitni. Til dæmis eru timburhúsin sem
Sveinn Jónsson, einn af stofnendum Völ-
undar, teiknaði og byggði við Miðstræti
mikil menningarsöguleg verðmæti. Hús-
in fá svo aukið gildi þegar þú þekkir sögu
þeirra.
Ekkert kort til af Reykjavík árið 1910
Aðspurður hverjir hafi verið helstu tálm-
arnir í vegi hans við að klára verkið segir
hann þá hafa verið ýmsa. „Meðan verkið
var allt í bútum vissi ég lítið hvert ég var
að fara. Árið 1901 voru götuheitin í
Reykjavík ekki allsráðandi, en árið 1910
voru flest hús komin með húsnúmer.
Ekkert kort var til af Reykjavík 1910, en
landmælingadeild herforingjaráðsins í
Kaupmannahöfn gerði uppdrátt af
Reykjavík 1902 og um 1915 gerði Ólafur
Þorsteinsson verkfræðingur uppdrátt af
bænum. Með aðstoð þessara uppdrátta
og lóðarskrárblaða hjá landupplýs-
ingadeild Reykjavíkurborgar teiknaði ég
upp kort af bænum samkvæmt manntal-
inu 1910, sem ég vona að sé nokkuð rétt.
Þegar það kort lá fyrir fékk ég betri
heildarmynd af því verkefni sem ég var
að vinna og auðveldaði það mér mjög að
þekkja óskráðar húsa- og götumyndir.
Mest gefandi hefur verið að finna áður
óþekktar ljósmyndir af húsunum í bæn-
um og fólkinu sem byggði bæinn, og fá
þannig skýrari mynd á verkefnið. Þar
sem í verkinu er reynt að fjalla eitthvað
um lífshlaup allra hef ég litið á það sem
hvalreka þegar ég finn góðar frásagnir af
alþýðufólki og daglegu lífi almennings,
því sú saga hefur minnst verið skráð.
Sem betur fer vissi ég lítið í upphafi
hvert þetta verk stefndi, en það er ljóst
að það hefur blásið verulega út á
vinnslutímanum. Það má alveg taka
undir með ýmsum úr vinahóp mínum,
þegar þeir hafa sagt að þetta verkefni
væri hreint „galskap“. Það má kannski
segja að ég hafi vaðið áfram af óraunsærri
bjartsýni, en ástríðan við að púsla þessu
saman hefur veitt mér ómælda ánægju.
Það verður að viðurkennast að ekki er
hægt að hafa mörg jafnkrefjandi verkefni
í gangi í einu. Það hefur líka verið mér
mikil hvatning að finna hvað afkom-
endur fólksins sem byggði Reykjavík
1910 hafa sýnt verkinu mikinn áhuga og
verið tilbúnir að leggja því lið,“ segir
Þorsteinn. Þess má geta að þessi fallega
bók er ekki enn komin í bókabúðir. Fyrst
um sinn verður ritið kynnt í húsakynn-
um Reykjavík Art Gallery á Skúlagötu 30
og þar er hægt að nálgast það, en síðar
mun það fara í almenna dreifingu í bóka-
verslanir.
Þetta hús reisti alþýðuskáldið Wilhelm Hölter við Hverf-
isgötu 41, í Skuggahverfinu, uppúr 1850.
Péturs Bieringshús á Laugavegi 6 var byggt í Reykjavík
á síðari hluta 19. aldar og er í dag friðað.
Árið 1901 voru gömlu húsin á horni Aðalstrætis og Aust-
urstrætis rifin og Hótel Ísland stækkað.
KFUM reisti þetta tvílyfta timburhús árið 1907 fyrir fé-
lagsstarfsemina og Friðrik Friðriksson.