Morgunblaðið - 27.05.2010, Blaðsíða 22

22 Umræðan
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 27. MAÍ 2010
Tvær samdóma nið-
urstöður um ólögmæti
gengistryggingar lána
hafa nýlega gengið í
Héraðsdómi Reykja-
víkur, andstætt einni
eldri. Og nú sér fyrir
endann á ólöglegri
gengistryggingu lána í
íslenskum krónum,
með niðurstöðum
Hæstaréttar í júní. Öll
vel rökstudd lagarök í
Héraðsdómi benda til að ólögmætið
verði ofan á og sá hluti samninga
sem tekur til gengistryggingar falli
niður dauður og ógildur.
Þá þarf ekki meira í gengistrygg-
ingarmálunum, því réttur útreikn-
ingur færi þá fram á stöðu höf-
uðstóls lánanna, miðað við
upphaflega fjárhæð og afborganir í
krónum síðan. Þaðan í frá réttir
vextir og afborganir.
Lengst af þýddi ekkert að ræða
við ráðherra, svo sem viðskiptaráð-
herra, um að stjórnvöld reyndu með
lagatúlkun að skera úr um ágreining
og óvissu um ólögmæti gengistrygg-
ingar lána almennt. Svarið var alltaf:
„Þetta verður að útkljá fyrir dóm-
stólum.“ Viðskiptaráðherra svaraði
síðan spurningu um hvað yrði um
bankana, ef gengistryggingin yrði
dæmd ólögleg: Bankarnir ráða við
þetta, af afskriftarreikningum sín-
um. (Fundur Hagsmunasamtaka
heimilanna í Iðnó, 17. sept. 2009).
Félagsmálaráðherra hefur barist
við bílalánafyrirtæki lengi og boðar
nú enn einu sinni lagafrumvarp um
leiðréttingu bílalánanna, stuttu fyrir
niðurstöður Hæstaréttar. Hvers
vegna, hvað vakir fyrir ráðherran-
um? Hyggst hann kannski reyna að
skipta ólöglegum gengistrygging-
arákvæðum yfir í íslenska verð-
tryggingu? Verði það gert verður
fyrst allt vitlaust hér, engin sátt
verður um slíka breytingu, enda í
andstöðu við ákvæði samningalaga.
Þar segir að teljist samningsákvæði
ósanngjarnt eða andstætt góðri við-
skiptavenju eigi það að falla niður en
samningur geti að öðru leyti haldið
gildi sínu. Ólögleg gengistrygging-
arákvæði eru svo sannarlega ósann-
gjörn og eiga því að falla niður án
þess að annað komi í staðinn, samn-
ingur á að öðru leyti að standa
óbreyttur án gengistryggingar.
Ráðherrann segir að lagasetning
skapi ríkinu ekki skaðabótaskyldu?
Hæstaréttardómar myndu alla vega
mun síður gera það.
En, kæri félagsmálaráðherra, ef
hægt er með lagasetningu að grípa
inn í gengistryggða bílalánasamn-
inga, sem nú virðist óþarft, er þá
ekki eðlilegra að snúa sér að verð-
tryggðu lánunum og snúa til baka
forsendubresti þeirra, frá ársbyrjun
2008? Þarft, mikilvægt verk sem
snertir þúsundir fjölskyldna. Stökk-
breytingin á höfuðstól lánanna er
ekki eins svakaleg og á geng-
istryggðu lánunum en lúmskari og
hættulegri til lengri tíma litið. Vísi-
tala neysluverðs hefur til dæmis
hækkað um rúmlega 51% á fimm ár-
um! Hækkunin nær vissulega ekki
upp í 80-135% hækkun erlendra
gjaldmiðla, en mismunurinn er að
verðtryggingin íslenska gengur ekki
til baka, hún sleppir aldrei því sem
hún hefur náð.
Með veikara gengi
krónunnar, sem hrap-
aði á meðan Seðlabank-
inn hamaðist á stýri-
vaxtastjórntækinu einu,
stórhækkaði verðlag á
Íslandi. Hækkunin fór
beint inn í vísitöluna og
reif viðstöðulaust upp
stöðu allra verðtryggðu
lánanna.
Þegar stjórnvöld
hækkuðu svo skatta á
vímuvörum hækkaði
verðið og sama hring-
ekjan hófst. Ríkið átti þá bankana
þrjá og þeir áttu lánin. Í sömu að-
gerð hækkaði ríkið þannig skatt-
tekjur sínar um hundruð milljóna og
um leið skuldir einstaklinga. Tvö-
faldur ávinningur ríkisins, leiddi til
enn meiri eignaupptöku. Stjórn-
arskrá, sanngirni og siðferði hvað?
Eða er ekki hlutverk félagsmála-
ráðherra að fást við verðtryggðu
lánin? Eða hlutverk viðskiptaráð-
herra? Hvernig er skipting hlut-
verka á stjórnarráðsheimilinu? Er
eitthvert ráðuneyti fjölskyldna eða
heimila, einnar grunnstoðar sam-
félagsins? Grunnstoðar sem nú er
fórnardýr fjármálakerfis sem virðist
hafa skotleyfi á fjárhag einstaklinga
og heimila, óátalið af stjórnvöldum
sem hugsa mest um að tryggja hag
og stöðu ríkis og banka- og fjár-
málakerfis, á kostnað einstaklinga
og heimila.
„Er ekki nóg að gert? Við erum
búin að gera svo mikið fyrir ykkur,
allt sem hægt er?“
Staðreyndin er að aðgerðir stjórn-
valda og banka eru aumingjalegar
bráðabirgðareddingar. Þær snúast
um að minnka greiðslubyrði tíma-
bundið, lengja í lánum og beina fólki
í biðraðir eftir lítillækkandi og flókn-
um lausnum. Allt snýst um að þurfa
ekki að lækka stökkbreyttu lánin
varanlega og ákveðið, því það skaði
bankana.
Almenningur þarf framtíðarsýn,
að sjá einhvern eðlilegan raunveru-
leika framundan. Fólk þarf að hafa
vilja og getu til að halda áfram eðli-
legu lífi; að vinna samfélaginu gagn
með vinnu og launum, greiða skil-
víslega af eðlilegri og sanngjarnri
fjárhæð lána, taka þátt í neyslu og
sköttum til ríkis og sveitarfélaga og
mjaka þannig þjóðfélaginu áleiðis út
úr kreppunni.
Stjórnvöld, Alþingi og aðrir aðilar.
Látið ekki ógegnsæi, vanrækslu,
stjórn- og aðgerðaleysi verða að ís-
lenskri hefð. Bregðist nú við og
gangið í tafarlausa, raunhæfa og
fullnægjandi leiðréttingu á verð-
tryggðum lánum einstaklinga miðað
við 1. janúar 2008. Og í beinu fram-
haldi í að finna og koma varanlega á
raunhæfum framtíðarlausnum varð-
andi takmörkun og niðurfellingu á
verðtryggingu á lánum einstaklinga.
Leiðrétting lána –
áskorun
Eftir Arinbjörn
Sigurgeirsson
Arinbjörn
Sigurgeirsson
»En kæri félagsmála-
ráðherra, ef hægt er
að grípa inn í geng-
istryggða bílalánasamn-
inga, er þá ekki hægt að
leiðrétta forsendubrest
verðtryggðra lána?
Höfundur er gæðastjóri og er ritari
Hagsmunasamtaka heimilanna.
Nýlega sat ég á þing-
pöllum á Alþingi, þegar
verið var að taka til um-
ræðu skýrslu alþing-
isnefndar um banka-
hrunið. Benti þá einn
ræðumanna á, að meg-
inmáli skipti að svona
lagað endurtæki sig
ekki í framtíðinni. Og
að til að svo mætti
verða yrði frumkvæðið
að koma frá almenningi í landinu. Ef
almenningur leiddi ekki siðbótina í
sjálfum sér, kæmu öll úrræði stjórn-
valda í þessa átt að litlu gagni. Því
virðist mér ómaksins vert að reyna að
skýra hvaða hópa fólks gæti þar verið
um að ræða, og hvaða leiðir þeir fara
til að breyta ástandinu til hins betra:
Ein leið sem verið er að fara, er að
dómsvaldið tekur að sér að greina
hverjir hafi gerst sekir um refsivert
athæfi, og refsar þeim síðan með
sektum, fangelsunum, eignaupp-
tökum og mannorðsmissi. Hug-
myndin er þá að aðrir slíkir stór-
glæframenn á fjármálamarkaði muni
þá skelfast frá því að rasa um ráð
fram.
Önnur leið er að skýra reglur um
meðferð lánastofnana á sjóðum al-
mennings. Þriðja leiðin er að búa til
siðræn viðmið fyrir umsýslumenn
fjármálageirans. Reikna má með að
þar þurfi meira að koma til en sið-
fræðingar úr heimspekideild háskóla;
nefnilega að slíkur hófsemissmekkur
í fjármálum fái stuðning neðanfrá; frá
hinum breiða almenningi. Þá má auka
eftirlitshlutverk umboðsmanna Al-
þingis gagnvart opinberum embætt-
ismönnum.
Ekki er að vænta þess að siðræn
áhrif frá trúarstofnunum geri neinn
baggamun. Hvað þá blaðagreinar
sem þessi hér. Fjöldamótmæli við
stjórnarsetrin eru til
nokkurs, með boðleið-
um sínum til fjölmiðla,
og þaðan til almennings
og þannig til þingmann-
anna. Stærsta vopn al-
mennings er þó kosn-
ingarétturinn; til
Alþingis og sveit-
arstjórna. Þetta vopn
brást við að fyrirbyggja
núverandi kreppu. Því
kjörnu fulltrúar fólksins
voru ekki leiðandi í að
hafa frumkvæði um aðhald í fjár-
málum.
Við því eru nokkur ráð:
Eitt, að endurnýja þingliðið með
nýju fólki. Þá væri vonandi að það
launaði umboð sitt með því að verða
árvakrara en fyrirrennarar þess.
Þessi leið hefur verið farin að hluta,
en er í sjálfu sér ekki trygging fyrir
varanleika.
Annað er, að flokksbundna fólkið
sem raðar þingmönnum á framboðs-
lista, taki að sér að mynda samstöðu
innan flokkanna um þær siðbót-
arkröfur sem þeirra frambjóðendur
þurfi að hafa hugfastar. Hér er
kannski fundinn vænlegasti hópurinn
til að halda utan um aukna siðbót.
Ósérhæfðari almenningur en þetta
tekur einna helst við sér er sprengjan
lendir á eigin ranni. Þar má nefna
þann stóra hóp sem hefur verið að
missa húseignir sínar. Sá hefur
myndað kröftugan þrýstihóp á ráð-
herrana, en óljóst er hvort hann er
nógu stór til að breyta miklu, í pen-
ingaleysinu. Annar hópur er þeir sem
hafa lent í langtímaatvinnuleysi. Þeir
verka sem þrýstihópur með því einu
að vera til, af því þeir eru orðnir baggi
á þjóðfélaginu í stað þess að vera gild-
ir skattgreiðendur. Vinstristjórnin
reynir að passa að sjúklingar verði
ekki fyrir barðinu á niðurskurðinum,
þrátt fyrir ört vaxandi rándýr ný
læknismeðul til að auka langlífið;
enda gæti reiður sjúklingahópur orð-
ið skæður. Lýðræðislegast væri, ef
allir hinir í þjóðfélaginu myndu taka
við sér og gerast postular aðhalds og
eftirlits, við það eitt að verð á nauð-
synjum hækkaði. En tormerki eru á
að slíkt dugi til. Einnig er ekki líklegt
að sá hópur sem er verulega aflögu-
fær um peninga, muni vilja megra
sinn hlut, í þágu ættjarðarástar og
samstöðu með meirihlutanum.
Það virðist séreinkenni á íslenska
fjármálahruninu, að þrátt fyrir fleiri
möguleika á aðhaldi með fjármála-
embættum, í krafti kunningsskapar
og frændsemi, virðist hafa þróast sér-
stök viðleitni til að hrista bara af sér
því meira þetta aðhaldseftirlit. Sagan
segir okkur að ríkiskerfið okkar fékk
ráðið við slíkar tilhneigingar á síðustu
öld, og ríkið ætti því að geta end-
urheimt þau tök sín. Þó er um leið
vandamál, að hinn breiði almenn-
ingur sjálfur var orðinn þátttakandi í
þeirri óráðsíu sem hér er verið að
ásaka hina hærra settu um, svosem
með töku glæfralána og vafasömu
verðbréfabraski. Þetta hefur verið
vaxandi, og því að sama skapi óvíst
um hvort gömul ráð dugi við því nýja
ástandi. Vera má að efnahagshrun
verði áfram fylgifiskur meiri fjár-
málaumsvifa almennings; og að hag-
kerfissveiflurnar verði því miklu
meiri en við höfum átt að venjast áður
fyrr.
Meginniðurstaða mín er því þessi:
Flokksbundnir áhugamenn um
stjórnmál eru mikilvægasti hópurinn
í þeirri siðbót sem verða þarf ef lýð-
veldinu okkar á að verða borgið. Því
hvet ég sem flesta til að taka þátt í
innra starfi stjórnmálaflokkanna!
Siðbótin þarf að
koma neðan frá
Eftir Tryggva V.
Líndal
» Flokksbundnir
áhugamenn um
stjórnmál eru mikilvæg-
asti hópurinn í þeirri
siðbót sem verða þarf ef
lýðveldinu okkar á að
verða borgið.
Tryggvi V. Líndal
Höfundur er þjóðfélagsfræðingur
og skáld.
Nú er stutt í kosn-
ingar og mál að krefja
frambjóðendur svara.
Ég vil spyrja hvort
borgaryfirvöld í Reykja-
vík, með Sjálfstæð-
isflokkinn í broddi fylk-
ingar, hafi hug á því að
byggja á markvissan
hátt upp menntun lista-
manna framtíðarinnar.
Ef svarið er já, sam-
ræmist það þá aðgerðum síðustu
tveggja ára, þar sem niðurskurður til
listnáms barna hefur verið 24-40 pró-
sent? Á sama tíma var niðurskurður til
íþrótta- og tómstundasviðs borg-
arinnar einungis um 10 prósent. Sam-
ræmist það stefnu Sjálfstæðisflokksins
að listnám barna á Íslandi sé sjö til tíu
sinnum dýrara en listnám annars stað-
ar á Norðurlöndum, á meðan íþrótta-
iðkun kostar svipað hér og hjá hinum
Norðurlandaþjóðunum? Er listnám
óþarfi? Eru fullyrðingar um að í list-
og hönnunarnámi liggi einhverjir
helstu vaxtarbroddar framtíðarinnar á
Vesturlöndum orðin tóm? Það er að
sjálfsögðu erfitt að alhæfa og bera
saman kostnað í löndum þar sem
skattkerfið er mismunandi og lág-
markslaun ekki þau sömu en það tekur
Íslending 59 stundir á lágmarks-
launum að vinna fyrir listnámi barna
sinna hálfan vetur en Dana átta stund-
ir. Á Íslandi kostar fótboltaiðkun fyrir
níu ára stúlku 15 þúsund fyrir fjóra
mánuði – hálfur vetur í tónlistarnámi
kostar um 50 þúsund.
Í hugmyndum mennta- og menning-
armálaráðherra um meginatriði í nám-
skrá er skapandi nám
skilgreint sem einn af
grunnþáttum íslensks
menntakerfis. Er alvara
á bak við slíka skilgrein-
ingu? Er stefna Reykja-
víkurborgar í takt við
stefnu ríkisvaldsins?
Allir skilja að nú er
nauðsynlegt að hagræða
en það þarf að gera af
sanngirni og framsýni.
Síðla árs 2009 komu fram
tvær mikilvægar
skýrslur um listnám. Önnur er um list-
nám á Íslandi, eftir hinn virta fræði-
mann dr. Anne Bamford sem unnin var
að ósk mennta- og menningar-
málaráðuneytis, hin er skýrsla starfs-
hóps um listnám í grunnskólum
Reykjavíkurborgar. Bamford bendir á
að auka þurfi fjölbreytileika, tryggja
aðgengi allra að listnámi og að auka
þurfi samstarf almennt, þar á meðal
milli listaskóla og almennra skóla.
Einnig er sú staðreynd dregin fram að
hér á landi eru nemendur sem eru
lengra komnir í listnámi hlutfallslega
um þriðjungi færri en í Bretlandi. Í
skýrslu starfshópsins um listnám í
Reykjavík koma fram ískyggilegar töl-
ur: Í einu hverfa Reykjavíkur eru fjög-
ur prósent grunnskólanemenda í list-
námi utan skólans, á meðan allt að 40
prósent nemenda í öðru hverfi stunda
slíkt nám. Hverju munar í möguleikum
þessara nemenda þegar upp er staðið
og annar hefur lokið tíu ára listnámi við
lok grunnskólans en hinn því sem næst
engu? Á síðustu árum voru sett af stað
verkefni sem áttu að styrkja samtal
grunnskóla og listaskóla; Músíkalskt
par og Listbúðir. Þar var heilum ár-
göngum grunnskóla boðið upp á list-
nám, óháð búsetu og efnahag. Hvorugt
verkefnið nýtur lengur stuðnings.
Margt mætti tína til af því sem kalla
má óljósa stefnu stjórnvalda hvað list-
nám barna og unglinga varðar. Hversu
miklu fé hefur til að mynda verið varið í
uppbyggingu íþróttamannvirkja,
gervigrasvalla og sparkvalla, fram-
kvæmdir sem eru mörgum sveit-
arfélögum dýrkeyptar? Hver hefur
uppbyggingin verið í listaskólum á
sama tímabili? Og bæta má við: Lista-
skólar hafa verið krafðir um fast-
eignagjöld – íþróttafélögin fá styrki til
að mæta þessum kostnaði. Hvers
vegna er þessi munur?
Getur verið að hér eimi eftir af úrelt-
um hugsunarhætti, eða hafa þessi mál
ekki verið ígrunduð með markvissum
hætti? Kristallast kannski í þessu
stefnuleysi (eða ætti að kalla það atlögu
að listnámi) sjónarmið sem ríktu í
gamla bændasamfélaginu; að bókvitið
verði ekki í askana látið. Á þessum tím-
um, þegar íbúar Vesturlanda eru
hvattir til að líta til lista og skapandi
krafta í samfélaginu til að tryggja for-
ystu og áframhaldandi velmegun, skýt-
ur skökku við ef viðkvæðið hér á landi
er að listir séu lúxus en ekki mik-
ilvægur vaxtarbroddur sem hjálpar til
við að fylla askana.
Er menningin máttarstólpi
eða marklaust skraut?
Eftir Ingibjörgu Jó-
hannsdóttur
» Allir skilja að nú er
nauðsynlegt að hag-
ræða en það þarf að
gera af sanngirni og
framsýni.
Ingibjörg Jóhannsdóttir
Höfundur er skólastjóri
Myndlistaskólans í Reykjavík.
Stórfréttir í tölvupósti