Fréttablaðið - 12.10.2011, Blaðsíða 14

14 12. október 2011 MIÐVIKUDAGUR
Mannleg reisn er sögð koma fram í umgengni við dýr.
Mannúð sömuleiðis. Á ferðum
sl. vetur sá ég horuð hross híma
án skjóls í freðnum úthaga. Veit
reyndar að slíkt er undantekning
en ekki regla. Ég hef mætt troð-
fullum flutningabílnum sem aka
þarf mörg hundruð kílómetra
með sláturfé vegna hagræðingar
í þeim geira. Ég hef séð skelfileg-
ar myndir í íslensku sjónvarpi af
meðferð sláturdýra í útlöndum.
Eitt sinn átti ég orðastað við refa-
skyttu sem elti dýrin á snjósleða
og ók yfir þau. Ekki steypi ég
þessu öllu í einn stamp sem ein-
hverri ákæru, heldur vegna þess
að dæmin hafa lengi vakið mig til
umhugsunar.
Tími til kominn
Tími er til þess kominn að ekki
verði aðeins hægt að rekja kjöt-
afurðir til ábyrgs framleiðanda,
þ.e. bóndans eða búsins. Líka á
að vera hægt að sýna fram á eða
votta að við uppvöxt og slátrun
dýra sé álag á þau ásamt aðferð-
inni við flutning og aflífun í sam-
ræmi við fyllstu mannúð. Þetta
er verðugt verkefni handa sam-
tökum bænda og sláturleyfishafa.
Tími er til þess kominn að við-
urkenna að ætli menn að hafa
umtalsverð áhrif á stofnstærð
í dýraríkinu og halda stofni við
ákveðið mark, þarf að deyða
mjög stóran hóp. Líffræðingar
nefna 10-30%, ef mig minnir rétt,
allt eftir dýrategund. Nærtækt
dæmi er íslenski hreindýrastofn-
inn. Tal um að afar takmark-
aðar veiðar á t.d. hvölum eða
sel (sem hefur fækkað mjög án
umtalsverðs veiðiálags) séu leið
til að hamla fæðuöflun skepna
stenst ekki rýni. Ætli menn t.d.
að fækka hrefnu að marki eða
afmarka t.d. hálfan núverandi
stofn, þyrfti að deyða þvílíkan
fjölda að engu tali tæki; hvað þá
ef menn héldu sig þess umkomna
að fara eins að við önnur sjávar-
spendýr.
Tími er til kominn að menn láti
af drápum á friðuðum fuglum
eða fuglum á válista. Allir sem
hafa umgengist skotvopn að ein-
hverju marki þekkja dæmi þessa.
Oftar en ekki er um algenga rán-
fugla að ræða en líka aðra stóra
fugla svo sem álftir. Og þess
utan smyrla, uglur, fálka og jafn-
vel erni. Einhverjir gera þetta
„að gamni sínu“ en aðrir telja sig
vera að vernda aðra fugla eða
nytjavarp. Fátt annað er til ráða
en að biðja fuglunum griða og
höfða til mannlegrar reisnar þess
sem á vopninu heldur. Annað mál
er að e.t.v. mætti leyfa veiðar á
fuglum sem eru nú óheimilar.
Tími er til þess kominn að
taka upp veiðikvóta í laxveiði-
ám í stað þess að sleppa veiddum
fiski. Ástæðurnar eru tvíþætt-
ar. Það er ónærgætni við bráð að
takast á við hana í þeim tilgangi
að skemmta sjálfum sér. Engum
dytti í hug að snara hreindýr og
stimpast við það í langa stund og
sleppa svo dýrinu. Engum dytti
í hug að læðast að gæsum til að
skjóta í þær deyfilyfi og sleppa
þeim síðan. Sú hugmyndafræði
að sleppa veiddum laxi er í litlu
samræmi við grunngildi veiða:
Yfirvegun í samvirkni manns,
bráðar og náttúru við að afla
matar á sjálfbæran hátt. Hin
ástæðan er auðvitað sú stað-
reynd að lítið er vitað um örlög
laxfisks sem hefur verið þreytt-
ur með krækju einhvers staðar í
skrokknum. Rannsóknir á sjáv-
arafla við krókaveiðar benda til
30-50% affalla við sleppingu.
Og tófan …
Tími er til kominn að láta af
harðri samkeppni við rándýr
í náttúrulegu umhverfi sínu.
Sú undarlega kenning er á lofti
að rándýr fjölgi sér ótæpilega
sé þeim ekki eytt að verulegu
marki. Þetta er rangt; þ.e. innan
tiltekins vistkerfis sem fær að
þróast eðlilega. Við landnám
vomuðu ekki þúsund ernir yfir
þögulu landi, tugþúsund svang-
ir refir eigruðu ekki um fugla-
laus svæði og þúsundir háhyrn-
inga syntu ekki um fiskilaust
landgrunn. Ástæðan er einföld.
Stofnar leita innbyrðis jafnvægis
og rándýr eru óðalsdýr sem helga
sér tiltekið svæði. Hve mörg refa-
pör ætli séu í gæsafylltum Þjórs-
árverum og hve langt ætli sé
milli þekktra arnarvarpsstaða,
gamalla og nýrra? Snemma á
búsetuöldum voru hér á að giska
200-300 arnarpör og allmörg þús-
und refapör. Við höfum orðið að
þola skyndilega aðkomu minks-
ins sem breytti jafnvæginu í vist-
kerfum.
En aðrir umhverfisþættir,
svo sem breytt byggðamynstur,
fleira fólk, skotveiði, margs konar
mannvirki, umferð, aukið álag á
farfuglastofna utanlands og stað-
bundin fjölgun refa, koma líka við
sögu. Með það í huga er fráleitt
að kenna einni fugla- eða dýrateg-
und um hrun í lífríki í landinu í
heild eða veifa vopnum t.d. með
orðum um að nú sé refur, kjói,
sílamáfur eða eitthvert annað
rándýr orðið að faraldri og um
það bil að útrýma einhverjum
fuglastofninum. Því miður hafa
miskunnarlaus rándýradráp og
aukin landþrengsli gengið allt of
nærri eða útrýmt mörgum helstu
rándýrastofnum Evrópu og þar
eru víti að varast. Sambýli nátt-
úrunytjafólks og rándýra í full-
um rétti á að vera kleift án alls
vargatalsins sem er hvorki byggt
á mannúð né yfirvegun. Ég hef
kynnst refaveiðum og séð dýrbit-
in lömb en hvorugt fær mig til að
horfa framhjá skynsamlegri sam-
búð manna og refa í landinu. Efa-
lítið eru margir mér ósammála en
þá eru umræður til alls fyrstar.
Við og dýrin
Ef fólk greiðir atkvæði með fótunum, þá er það ákveðn-
ari mælikvarði en flestir aðrir.
Ég hef nú tekið saman tölur um
heimsóknir hjá fimm stærstu
almenningsbókasöfnum lands-
ins samkvæmt ársskýrslum á
vef þeirra. Þau fengu 1.279.614
heimsóknir 2010 sem samsvarar
tæpum tveimur milljóna heim-
sókna í almenningsbókasöfn á
landsvísu, eða 6,2 heimsóknir
á hvert mannsbarn. Þessi tala
hækkaði um tæp 9% árið 2009
og stóð svo í stað 2010. Þá á eftir
að telja heimsóknir fólks í önnur
bókasöfn, skólabókasöfn, Lands-
bókasafn og rannsóknabókasöfn.
Í nýrri rannsókn meðal
breskra skólabarna á aldrinum
8 til 17 ára sést að þau börn sem
lesa eina bók á mánuði utan skól-
ans eru nú í minnihluta. Eldri
börnin lesa færri bækur utan
skólans en þau yngri (sjá The
Reads and the Read-Nots á litera-
cytrust.org.uk). Eðlilega hefur
fólk áhyggjur af því að börn sem
ekki alast upp við að njóta lestr-
ar, lendi í erfiðleikum með lestur
á fullorðinsárum, eins og einn af
hverjum sex Bretum.
Ný íslensk rannsókn meðal
nemenda í 5-7. bekk sýnir betri
stöðu en meðal Breta. Þar kemur
þó fram að fimmti hver nemandi
í 5. og 6. bekk les ekki bækur
utan skólabóka, og fjórði hver í
7. bekk, og að strákar lesa minna
en stelpur (sjá Ungt fólk 2011 á
rannsoknir.is). Hvernig er þetta
vandamál leyst ef ekki er til gott
skólabókasafn, eða ef safnið er
ekki opið nema stuttan hluta af
skólavikunni? Hvernig lítur gott
skólabókasafn út án skólasafn-
varðar?
Sístækkandi hluti af hverjum
árgangi Íslendinga fer nú í fag-
nám eða háskólanám. Fótspor
þeirra liggja að tölvunni. Tölur
Landsbókasafns - Háskólabóka-
safns sýna síaukna notkun á
öllum rafrænum miðlum. Nærri
10 milljónir heimsókna voru á
vefi sem safnið rekur eitt eða
með öðrum á síðasta ári. Stærsti
hluti þeirra og mesta aukningin
er í vefnum timarit.is sem slær
allt út í vinsældum. Hann er ekki
það sama og hvar.is, þar sem
finna má erlend tímarit af öllum
sviðum mannlífsins, en gegn-
um aðgang þar voru tæpar tvær
milljónir tímaritsgreina sóttar til
viðbótar.
Í þessu umhverfi hefur fólk
áhyggjur af aðferðum fólks til
að ná í heimildir, vinna úr þeim
og setja þær fram. Ritstuldur
og óheimil meðferð heimilda er
sífellt áhyggjuefni. Á móti þessu
verður unnið með faglegri vinnu
á bókasöfnunum.
Við sjáum nú dæmi um niður-
skurð á þjónustu fagfólks á söfn-
unum. Þetta er í mörgum tilfell-
um algert neyðarbrauð stjórnenda
en niðurstaðan er öll á sama veg.
Oft er látið eins og hægt sé að
skera niður kostnað án þess að
skera niður þjónustu, en notend-
ur safnanna vita að einungis er
boðið upp á styttri afgreiðslutíma
eða færra starfsfólk.
Niðurstaðan er fyrirsjáanleg. Á
veltiárunum 2006 og 2007 fengu
bókasafnsfræðingar launahækk-
anir sem héldu því miður ekki
einu sinni í við verðbólgu. Það er
þess vegna ekki launakostnaður
þeirra sem íþyngir, heldur hverf-
ur þjónustan einfaldlega þegar
þeirra nýtur ekki lengur við. Á
stóru bókasafni eins og Heil-
brigðisvísindabókasafni Land-
spítala, sem þjónar bæði spítal-
anum og heilbrigðisvísindasviði
Háskóla Íslands, var bókasafns-
fræðingum fækkað um helming í
sumar. Um fimmti hver nemandi
í HÍ, eða tæplega 3.000 stúdent-
ar eru við þetta svið. Er þetta það
sem Háskóli Íslands og starfsfólk
spítalans vilja? Vilja foreldrar að
skólasafnverðir séu skornir við
nögl? Hvernig fer það saman að
gera Reykjavík að bókmennta-
borg og draga um leið úr þjónustu
bókasafna?
Bókasöfn
án fagfólksUmgengni við dýrAri Trausti
Guðmundsson
jarðvísindamaður og
rithöfundur
Menntamál
Sveinn Ólafsson
formaður Stéttarfélags
bókasafns- og
upplýsingafræðinga
Tími er til kominn að láta af harðri sam-
keppni við rándýr í náttúrulegu um-
hverfi sínu. Sú undarlega kenning er á
lofti að rándýr fjölgi sér ótæpilega sé þeim ekki eytt
að verulegu marki. Þetta er rangt; þ.e. innan tiltekins
vistkerfis sem fær að þróast eðlilega.