Morgunblaðið - 16.11.2010, Blaðsíða 17

17
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 16. NÓVEMBER 2010
Tvöföld hálka Þær voru heldur betur flinkar að fóta sig á háu hælunum þessar blómarósir sem hættu sér út á ísinn í gær, og engin leið að segja til um hvor er hvor.
Golli
Á fyrstu mánuðum
2009 voru skrifaðar
margar lærðar grein-
ar og haldnar ráð-
stefnur um áhrif
hrunsins á ýmsa
þætti samfélagsins.
Þar kom m.a. fram að
við gætum lært af
Finnum hvernig þeir
tóku á bankahruninu
hjá sér í upphafi 10.
áratugar síðustu ald-
ar. Einnig var fjallað um reynslu
Færeyinga af þeirra kreppu á
miðjum tíunda áratugnum. En
hvernig hefur okkur gengið nú 24
mánuðum eftir bankahrunið?
Lærðum við af reynslu nágranna
okkar og vina?
Reynsla Finna
Bent hefur verið á að Finnar
tóku seint á afleiðingum hrunsins.
Harður niðurskurður m.a. á heil-
brigðiskerfinu og menntakerfinu
fyrstu árin varð til þess að stór
hópur ungs fólks datt út úr skóla-
kerfinu, varð atvinnulaus og lenti
á glapstigum. Velferðarkerfið
laskaðist, atvinnuleysi jókst sífellt
og niðurskurðarþörfin varð æ
meiri – sem sagt vítahringur. Þeg-
ar Finnar uppgötvuðu að leiðin út
úr kreppunni væri fjárfesting í at-
vinnulífinu m.a. í þekkingariðnaði
til að auka hagvöxt og stækka
hagkerfið höfðu þeir tapað dýr-
mætum tíma sem hafði þau áhrif
að stór hluti heillar kynslóðar datt
út úr menntakerfinu og varð lang-
tíma-atvinnulaus með tilheyrandi
félagslegum vandamálum.
Höfum við lært af reynslu
Finna? Því miður verður svarið
nei. Nú tveimur árum eftir hrun
erum við í mesta niðurskurði á
velferðarkerfinu samkvæmt efna-
hagsáætlun ríkisstjórnarinnar og
Alþjóðagjaldeyrissjóðsins. At-
vinnu-uppbyggingin bíður vegna
stefnuleysis ríkisstjórnar og hag-
vextinum seinkar. Með öðrum orð-
um sami vítahringurinn og Finnar
lentu í.
Reynsla
Færeyinga
Alvarlegasta afleið-
ingin af bankakrepp-
unni í Færeyjum var
stórfelldur flótti ungs
fólks. Talið var að um
einn þriðji kynslóð-
arinnar 25-40 ára
hefði flutt úr landi og
lítill hluti þeirra hef-
ur snúið aftur nú
fimmtán árum eftir
hrun. Þó tókst Fær-
eyingum ótrúlega vel
að snúa mjög djúpri kreppu við á
undraskömmum tíma, m.a. með
stóraukinni nýtingu sjávarauðlind-
arinnar. Hér á landi hefur komið í
ljós að kynslóðin 25-40 ára er sú
skuldsettasta og á í mestum erf-
iðleikum með að ná endum saman.
Jafnframt er þetta sú kynslóð sem
hefur mesta möguleika á að starfa
erlendis m.a. vegna góðrar mennt-
unar. Nauðsynleg skuldaleiðrétt-
ing á lánunum þeirra er hundsuð
af ríkisvaldinu, bönkum og lífeyr-
issjóðum. Talið er að milli sex og
sjö þúsund manns séu flutt úr
landi en þar fyrir utan er þónokk-
ur hópur sem sækir vinnu erlendis
en býr hér enn. Þó nokkrir úr
þessum hópi hafa tjáð sig að und-
anförnu um að þeir sjái ekki
hvernig þeir eigi að klífa skulda-
vegginn og eru að gefast upp á Ís-
landi. Spurningin er því hrópandi,
erum við á sömu leið og Fær-
eyingar?
Tilraunaglasið
Á það hefur verið bent m.a í
bíómynd sem sýnd hefur verið
vestanhafs að undanförnu að Ís-
land sé eins og tilraunastofa í hag-
fræði vegna smæðar sinnar. Jafn-
framt að okkar bankahrun sé
örmynd af því bandaríska og því
áhugavert fyrir þá hvernig okkur
gangi í endurreisninni. Obama-
stjórnin dældi fjármagni út í sam-
félagið á síðasta ári – u.m.þ. 3% af
landsframleiðslu – margir hag-
fræðingar hrósuðu framkvæmd-
inni en töldu ekki nógu langt
gengið, meira þyrfti til að koma
atvinnulífinu og neyslunni í gang.
Nokkrir mikilsvirtir hagfræðingar
eins og J. Stieglitz og N. Rubini
hafa haldið því fram að afskrifa
þyrfti skuldir heimila og ganga
rösklegar til verks. Ellegar væri
hætta á að vítahringur samdráttar
– minni neyslu, meira atvinnuleys-
is – myndi dýpka.
Hvað er til ráða
Við þurfum að snúa spíralnum
við – leysa upp vítahringinn. Í
stað þess að stefna á samdrátt,
niðurskurð og skattahækkanir –
eins og ríkisstjórn VG og Sam-
fylkingar stefnir á – ættum við að
gera allt sem við getum til að
auka atvinnu og þar með neysl-
una. Við eigum að nýta auðlindir
okkar, jafnt orku, lands- og sjáv-
argæði en ekki síst mannauðinn,
þekkinguna. Við eigum að stefna á
að á Íslandi sé fjölbreytt atvinnu-
líf sem byggist á sérstöðu lands-
ins, menningu og krafti fólksins.
Verkefni ríkisvaldsins er að skapa
aðstæður til að örva atvinnulífið,
efla nýsköpun og stuðla að er-
lendri fjárfestingu.
Við eigum að hafa kjark til að
fara erfiðar en réttlátar og skyn-
samar leiðir í skuldaleiðréttingu.
Þar getur vilji bankamanna ekki
ráðið stefnunni.
Við höfum enn tíma – en hann
fer minnkandi. Tökum af skarið
nú þegar og sýnum að við getum
lært af reynslu annarra. Tækifær-
in eru til staðar.
Að læra af reynslu annarra
Eftir Sigurð Inga
Jóhannsson » Í stað þess að stefna
á samdrátt, nið-
urskurð og skattahækk-
anir – eins og ríkisstjórn
VG og Samfylkingar
stefnir á – ættum við að
gera allt sem við getum
til að auka atvinnu og
þar með neysluna.Sigurður Ingi
Jóhannsson
Höfundur er alþingismaður
Framsóknarflokks.
Fyrir rúmlega tveim
árum síðan vorum við
minnt á að dramb er
falli næst. Þá höfðu all-
margir landsmenn tal-
að um það mjög dig-
urbarkalega að þeir
hefðu meira við-
skiptavit en fyndist
annars staðar á byggðu
bóli. Sumir létu næst-
um eins og þeir hefðu
fundið upp bankann og að reynsla
bankamanna frá fyrri tíð væri að
engu hafandi. Það fór sem fór.
Þótt áminningin væri nokkuð hörð
og lexían kunn frá í fornöld virðist
fólki ganga misvel að meðtaka hana.
Nú heyrist að vísu lítið í gleiðgosum
sem telja sig hafna yfir gamalreynd
ráð í rekstri banka. Meira ber á þeim
sem hreykja sér enn hærra og þykj-
ast geta fundið upp ríkið eða að
minnsta kosti nýja stjórnskipan fyrir
það.
Rúm fimm hundruð hafa gefið kost
á sér til setu á stjórnlagaþingi og mér
heyrist að sumir þeirra telji sig þess
umkomna að galdra fram miklu betri
stjórnarskrá en þá sem við fengum í
arf frá Dönum og hefur síðan verið
lagfærð nokkrum sinnum með frem-
ur hóflegum breytingum.
Við búum að norrænni stjórnlaga-
hefð. Hún hefur reynst vel um langan
aldur. Ef frá eru talin árin sem Dan-
mörk og Noregur voru hersetin af
Þjóðverjum held ég að fá eða engin
ríki hafi haft betra stjórnarfar en
Norðurlönd síðan þau tóku upp
stjórnarskrár af því tagi sem enn eru
í gildi og verða vonandi áfram. Mér
þykir trúlegt að farsæld þeirra megi
að nokkru þakka þessari stjórnlaga-
hefð. Ríkisstjórn sem kennir sig við
norræna velferð ætti að láta sér annt
um hana.
Það er engin leið að sjá fyrir allar
afleiðingar af stjórn-
arskrárbreytingum.
Sumar þeirra koma ef
til vill ekki í ljós fyrr en
að löngum tíma liðnum.
Áhrif stjórnarskrár-
breytinga á gildi og
merkingu annarra laga
kunna líka að vera flók-
in og lítt fyrirsjáanleg.
Þess vegna á að fara
varlega í að breyta
stjórnarskránni. Ef til
vill á alls ekki að breyta
henni. Líklega yrði til
meira gagns að hvetja fólk til að virða
hana, kynna sér hana og reyna að
skilja til hvers hún er og hvað hún
þýðir.
Ég vona að af þeim mikla fjölda sem
gefur kost á sér til stjórnlagaþings séu
að minnsta kosti 25 sem lýsa yfir að
þeir vilji litlar breytingar gera á
stjórnskipaninni. Kjósendur geta þá
valið að halda í hefðina. Sjálfur ætla ég
að kjósa þann sem ég treysti best til að
fara varlega og víkja lítt eða ekki frá
því sem hingað til hefur reynst vel á
Norðurlöndum. Nógu margt er þegar
á hverfanda hveli.
Að ætla sér að töfra fram nýja
stjórnskipan, og það á fáeinum vik-
um, minnir mig óþægilega mikið á
stórbokkaskapinn í ólánsmönnunum
öllum sem þóttust hér fyrir nokkrum
árum hafa fundið upp bankann.
Eftir Atla
Harðarson
Atli Harðarson
» Að ætla sér að töfra
fram nýja stjórn-
skipan á fáum vikum
minnir á stórbokka-
skapinn í þeim sem þótt-
ust hér fyrir nokkrum
árum hafa fundið upp
bankann.
Höfundur er heimspekingur
og kennari.
Um bankamenn
og frambjóðendur
til stjórnlagaþings