Ný saga - 01.01.1998, Blaðsíða 62

Guðmundur Hálfdanarsson
Tvenns konar sjálfstæðisbarátta
Þrátt fyrir endurteknar tilraunir fjölmiðla ár
hvert til að gera sér mat úr sögulegu mikil-
vægi 1. desember hefur fullveldisdagurinn að
mestu fallið í gleymsku hjá þjóðinni. Augljós
ástæða fálætis í garð dagsins er sú staðreynd
að hann ber upp á miðjan vetur, í svartasta
skammdeginu, á þeim tíma þegar undirbún-
ingur jóla er ofar í hugum flestra en fullveldi
þjóðarinnar. Að þessu leyti hentar 17. júní
mun betur sem þjóðhátíðardagur, enda ber
slíkar hátíðir yfirleitt upp á vor eða sumar hjá
þeim þjóðum sem á annað borð gera sér veru-
legan dagamun af þessu tilefni. En orsakir fá-
lætis gagnvart fullveldisdeginum virðast eiga
sér dýpri rætur en tímasetninguna eina, af því
að, eins og áður sagði, vöktu sambandslögin
aldrei þá athygli sem ætla hefði mátt miðað
við mikilvægi þeirra. Ágætur mælikvarði á
viðbrögð manna er dauf þátttaka kjósenda í
atkvæðagreiðslunni um lögin, ekki síst þegar
borið er saman við þjóðaratkvæðagreiðslu
vegna lýðveldisstofnunar árið 1944. I báðum
þessum tilvikum voru Islendingar spurðir
álits um ákveðin skref á leiðinni til fulls sjálf-
stæðis þjóðarinnar, en viðbrögðin voru gjör-
ólík. Árið 1944 varð kosningaþátttakan ævin-
týralega mikil, þótt aldrei hafi ríkt neinn vafi
um úrslitin; heildarþátttakan var yfir 98% og
í tveimur kjördæmum, Seyðisfirði og Vestur-
Skaftafellssýslu, kaus hver einasti atkvæðis-
bær maður. Minnst var þátttakan í Reykjavík
og á ísafirði, en náði samt 97% atkvæðis-
bærra manna í báðum kjördæmum.11 Þetta
var mikil framför frá kosningunum 1918
þegar innan við 44% kjósenda mættu á kjör-
stað; minnst var þátttakan þá í Vestur-Skafta-
fellssýslu og Eyjafirði, eða um 28% í hvoru
kjördæmi, en mest í Vestmannaeyjum, 76%.12
Andstæðingar samninganna við Dani voru
ekki seinir á sér að túlka slaka kosningaþátt-
töku sem skýran áfellisdóm yfir lögunum -
þjóðin hefði í raun fellt sambandslagasamn-
inginn með hjásetunni þótt níu af hverjum tíu
þeirra sem höfðu fyrir því að kjósa hafi gold-
ið samningnum atkvæði sitt. „Það væri svik-
ræði, að smeygja sambandslögunum um háls
þjóðinni í skjóli minnihluta kjósenda,“ sagði
blaðið Njörður á Isafirði sem hallmælt hafði
samningnum ákaflega allt frá því hann var
gerður opinber, „því í þessu máli gildir þögn
þeirra nei.“13
Handhæg skýring á deyfð kjósenda árið
1918 gæti verið sú staðreynd að kosningarn-
ar bar upp á erfiða tíma í sögu þjóðarinnar, en
auk sambandslaga er ársins 1918 minnst
fyrir heimsstyrjöld með tilheyrandi efnahags-
þrengingum, vetrarhörkur, Kötlugos og mann-
60