Ný saga - 01.01.1998, Blaðsíða 74

Kristján Jóhann Jónsson
Nítjánda öldin
er aö mörgu
leyti heillandi
tímabil í sögu
lista og menn-
ingar. Hún er
afdrifaríkt breyt-
ingaskeið í
þjóöfélagshátt-
um á Vestur-
löndum og slík-
um skeiðum
fylgir gjarnan
ólga í hugsun
og hugmyndum
lendis. Sveinn Einarsson er af fyrstu kynslóð-
inni sem fer utan til að læra leikhúsfræði, Jón
Viðar Jónsson af annarri kynslóð. Báðir hafa
lagt stund á íslenska leiklistarsögu og beðið
hefur verið eftir bókum þeirra sem nú liggja
fyrir.
s
Islensk leiklist I og II
Fyrst og mest þessara rita er að sjálfsögðu
leiklistarsaga Sveins Einarssonar en fyrra
bindi hennar nær fram undir síðustu aldamót.
I upphafi fjallar Sveinn um Eddukvæði og
forsögu þeirra. Hann telur að þau hafi að
minnsta kosti að einhverju leyti verið ætluð til
flutnings og að því hafa reyndar fleiri hallast.2
Þráðinn rekur Sveinn síðan gegnum vikivaka
og leikdansa. Hann fer mjög víða um leiklist-
arsögu Evrópu í leit að samanburði sem færa
megi upp á íslenskar frásagnir sem eru fáar og
óljósar og það eru í sjálfu sér eðlileg og vitur-
leg vinnubrögð. Þó að lærdómur höfundarins
sé mikill fer minna fyrir óhrekjandi sönnun-
um á því að leiklist hafi verið iðkuð hér nán-
ast samfellt og frá upphafi vega. Ýmislegt í ts-
lenskri leiklist I minnir á það tímabil í skrán-
ingu íslenskrar bókmenntasögu þegar hvað
mest var skrifað um horfin handrit sem hefðu
gefið okkur þá glæsilegu samfellu og orsaka-
samhengi sem bókmenntasagan hefði átt að
hafa. Þetta er ekki sagt höfundinum til lasts
heldur til þess að benda á að saga hans af leik-
listinni á við nokkur frumherjavandkvæði að
stríða. Heimildir um þetta efni hafa lítt eða
ekki verið kannaðar áður og einhvers staðar
verður að byrja. Það er erfitt að velja úr efni
og draga stórar línur áður en fengist hefur
nokkur yfirsýn og óhætt að segja að það verði
Sveini stundum fjötur um fót. Hann freistar
þess að velta við hverjum steini í leiklistar-
sögu margra alda þar sem frumrannsóknir
eru nánast engar og það gerir bók hans erfiða
aflestrar. í framtíðinni verður þessi saga vænt-
anlega sögð á miklu færri blaðsíðum, valin út
þau atriði sem bitastæðust eru og þau erlend
samanburðardæmi sem koma að einhverju
gagni.
Frá vikivökum og leikdönsum liggur leið
Sveins að Skraparotspredikun og Herranótt
sem fram að þessu hafa venjulega verið látin
heita upphaf íslenskrar leiklistar. Þar eru
heimildir betri og erlend samanburðardæmi
gagnlegri.
Fram á miðja 19. öld virðist sú leiklist sem
hugsanlega hefur verið til einna helst snúast
um skopgervingu á andlegum og veraldlegum
yfirvöldum, víxlun á kynhlutverkum og leik-
ræna túlkun á ófreskjunni eða skrímslinu sem
býr úti í hinu óþekkta myrkri. Stéttabarátta,
kynjaátök og óttinn við sálardjúp sín og ann-
arra hafa þannig fylgt leiklistinni frá upphafi
vega. Sú hugmynd er freistandi að það sé ein-
mitt vegna þess að orðræðu valdsins hefur
alltaf verið sérdeilis illa við pælingar um þessi
viðfangsefni og margt verið reynt til að koma
í veg fyrir þær.
Nítjánda öldin er að mörgu leyti heillandi
tímabil í sögu lista og menningar. Hún er af-
drifaríkt breytingaskeið í þjóðfélagsháttum á
Vesturlöndum og slíkum skeiðum fylgir
gjarnan ólga í hugsun og hugmyndum. Á okk-
ur Islendingum skella bylgjur upplýsingar og
rómantíkur og ekki alltaf Iétt að aðgreina
þetta tvennt. Eggert Ólafsson, höfuðskáld
upplýsingarstefnunnar, var til dæmis afar
rómantískur í þjóðernisdýrkun sinni og Jónas
Hallgrímsson, höfuðskáld rómantísku stefn-
unnar, var náttúrufræðingur og vísindamaður
í anda upplýsingar. Islendingar taka vel við
hugmyndum og boða þær af ákafa um þetta
leyti, enda komnir úr nýjunga- og tíðinda-
svelti.
Sigurður Guðmundsson málari fæddist í
Skagafirði árið 1833. Hann fór til Kaupmanna-
hafnar 1849, sextán ára gamall. Sveilungar
hans styrktu hann til iðnnáms en hann komst
fljótlega inn í Listaháskólann og lærði þar
teikningu og meðferð olíulita. Sigurður mál-
ari er í Kaupmannahöfn 1849-58 og hefur ör-
ugglega orðið fyrir sterkum áhrifum af læri-
meisturum sínum og það gengur líka mikið á
fyrir löndum hans. Fjölnir var gefinn út
1835-47, Jón Sigurðsson gaf Ný félagsrit út frá
1841-73. Grímur Thomsen hafði sýnt hvað í
honum bjó með ritgerðum sínum 1843 og 1845
og fjölmarga aðra sterka einstaklinga mætti
telja sem voru í Höfn á þessum árum.
Sigurður flytur síðan alfarinn til Islands
1858 og fer að vinna að leikhúsmálum. Leik-
tjöld hans við Útilegumenn Matthíasar
72