Ný saga - 01.01.1998, Blaðsíða 14

Vésteinn Ólason
Það er hérumbil
sama hvaða
atburður er rök-
studdur í Njálu,
um sennileik er
aldrei hirt eftir
raunskilníngi
vorra tíma,
heldur ævinlega
valin sú orsök
sem best fer í
mynd
sögur sínar úr ýmsum áttum og nærtækt að
benda á rannsóknir Eiríks Jónssonar á því
efni.211 Ég held þó að það sé villandi að gera
mikið úr þeirri hliðstæðu sem sé með vinnu-
brögðum Halldórs við skáldsagnagerð og vinnu-
brögðum þeirra sem settu saman Islendinga-
sögur. Sjálfum er honum þessi munur ævin-
lega fullljós.
Myndræn rökvísi
Halldór Kiljan Laxness var frábærlega glögg-
skyggn á listræn einkenni Islendingasagna.
Par nýtur skáldfræðimaðurinn sín best sem
fagmaður á sviði sagnagerðar, og athuga-
semdir hans um þau efni eru hnýsilegastar til
fróðleiks ef menn ætla sér að reyna að bera
saman hans eigin frásagnarlist og list Islend-
ingasagna. Viðhorf hans lil listrænnar sköp-
unar í sögunum eru líka óbreytt eða svipuð
frá „Minnisgreinum um fornsögur" til þeirra
greina sem hann skrifaði eftir að hann var
kominn á áttræðisaldur. Þannig skrifar hann í
„Mýramannaþætti“: „í skjóli kaþólsku kirkj-
unnar á Islandi þróuðust hvorki meira né
minna en íslenskar heimsbókmentir.“21 Meira
verðar en slíkar yfirlýsingar, sem gnótt er af í
ritgerðum Halldórs fyrr og síðar, eru ýmsar
athugasemdir hans um stíl sagnanna og frá-
sagnaraðferð í „Minnisgreinum um fornsög-
ur“. Þar má taka sem dæmi það sem hann seg-
ir um rökstuðning og myndræna frásögn:
í skáldsögu er rökstuðníngur atburðanna
mjög mikilsvert atriði. Á vorum dögum má
segja að sú skylda áhvíli sagnaskáldi fram-
ar öðru að sanna með rökum að atburðir
þeir sem hann greinir hafi gerst með þeim
hætti sem hann vill vera láta. Það er hér-
umbil sama hvaða atburður er rökstuddur
í Njálu, um sennileik er aldrei hirt eftir
raunskilníngi vorra tíma, heldur ævinlega
valin sú orsök sem best fer í mynd.22
Eftir að Halldór hefur vakið athygli á því að
atburðir í sögunum séu náttúrlegir en ekki
guðfræðilegir, bætir hann síðan við:
En þó allir höfuðatburðir Njálu séu „nátt-
úrlegir“ má fullyrða að einginn þeirra hefði
getað gerst af þeirri orsök seni lilgreind er
í verkinu. Orsökin er altaf bundin ein-
hverju sýníngaratriði, einhverri stílfærðri
mynd.23
Til rökstuðnings þessari staðhæfingu tekur
hann m.a. dæmi af því atviki þegar Otkell í
Kirkjubæ ríður á Gunnar ol'an þar sem hann
bograr á akrinum:
Úrslitum í Gunnarsmálum ræður blóðgun
sú sem Otkell veldur hetjunni þar sem
hann er að sá. í frásögn þessa atburðar hef-
ur skáldið í huga víti sem mjög er hart tek-
ið á í fornum lögum, að ríða á mann ofan.
Gunnar er að sá á akri, Otkell kemur ríð-
andi við sjöunda mann. Sáðlandið er ekki
girt, mennirnir ríða yfir akurinn og fara
mikinn. Hvorugur virðist sjá annan né
heyra. „Og í því er Gunnar stendur upp
ríður Otkell á hann ofan og rekur sporann
við eyra Gunnari, og rístur hann mikla
ristu, og blæðir þegar mjög“. Hér er öllu
skipað eftir þörf myndarinnar. Gunnar
verður ekki var sjö manna sem ríða akur-
inn, því sagan krefst þess að þeir komi fast
að honum. Hann bograr við sáðverkið,
ekki af því menn sái korni bognir, heldur af
því sagan krefst að hann standi vel fyrir
höggi. Hann virðist bláttáfram staðnæmast
hálfboginn til að bíða eftir högginu. Þetta
er ósvikin miðaldamynd þar sem náttúru-
líkíngin verður að víkja lyrir tilgánginum; á
myndum af píslarvottum má sjá hvernig
þeir ota fram þeim líkamshluta sem verið
er að leggja spjóti.24
Þessi tvö atriði sem Halldór vekur hér athygli
á og tengir saman: í fyrsta lagi að atburðir
sögunnar eru náttúrlegir en ekki guðfræðileg-
ir eða táknlegir og í öðru lagi að frásögnin lýt-
ur myndrænu en ekki rökrænu lögmáli, eins
og dæmið sýndi, draga fram sérstöðu íslend-
ingasagna með mjög skýrum og eftirminnileg-
um hætti, og ég hygg að hér hafi Halldór séð
12