Ný saga - 01.01.1998, Blaðsíða 10

Vésteinn Ólason
Einginn vafi er á
þvi'að það mundi
hafa haft sömu
verkan á venju-
legan víkíng að
heyra tilfinnínga-
ijóð nútímaskálds
einsog það hefur
á venjulegan
nútímamann að
heyra dóna
klæmast
hugsjón drengskaparins, og ójafnaðarmenn
eins og Þorgeir Hávarsson eru jafnan taldir
vera til vandræða. En Halldór sér í hetjuhug-
sjónunum í heild verðmætan þátt sem er ná-
tengdur örlagatrú sagnaheimsins: æðruleysi
gagnvart því sem að höndum ber og ekki
verður undan komist ef menn ætla að halda
sæmd sinni.8
Halldór lýsir víkingaöld og skáldskap
hennar skemmtilega í „Minnisgreinum um
fornsögur". Hann byrjar á því að ræða um að
á því skeiði sé skáldskapur Evrópuþjóða fá-
tæklegur og ópersónulegur og telur það happ
Norðurlandaþjóða hve seint þær tóku kristni.
Hann nefnir dæmi þess að skáldskapur ís-
lendinga frá þessu skeiði birti „hug ákveðins
manns á örlagastund“ en telur það þó undan-
tekningu, og segir:
En þrátt fyrir þó hjarta ákveðins ein-
staklíngs sé tjáð í snöggum svip og af tilvilj-
un í fornum skáldskap er andi víkíngaaldar
sá, að ekki orðið heldur vopnið er tjáníng
manns fullkomin. Vopnið eitt birtir mann-
dóm hetjunnar. Bardaginn, mál vopnanna,
er hið eina sanna mál. Skáldskapurinn gat
ekki ætlað sér hærra en vera lof hins beitla
sverðs og þeirrar hetju sem bar það í or-
ustu. Hinum meyrlyndu Islendíngum nú-
tímans, sem hefja grátstefnur í kirkjum ef
einhver þeirra er drepinn, er ógerlegt að
skilja þetta. Eftir fornu uppeldi er það talið
ekki karlmannlegt, en kent við ergi og
bleyði, að segja með orðum hjarta sitt: hug-
ur einn það veit er býr hjarta nær. Einginn
vafi er á því að það mundi hafa haft sömu
verkan á venjulegan víkíng að heyra til-
finníngaljóð nútímaskálds einsog það hef-
ur á venjulegan nútímamann að heyra
dóna klæmast. Að ytri viðbrögðum mátti
vfkja í skáldskap, þvf fornmenn voru að
sínu leyti hátternissinnar og viðbragða-
fræðingar að uppeldi og að eðli, menn en
þó einkum konur máttu í fræðum þeirra
sprínga af harmi og hagl hrjóta af auga
hetju ef sérstaklega stóð á, en sorg var
„herfileg læti“.9
Hér virðist þræddur örmjór stígur milli háðs
og aðdáunar, en þessi lýsing er hreint ekki úr
lausu lofti gripin. Segja má að þarna sé í senn
lýst hugmyndafræði Þormóðar skálds í Gerplu
og mikilvægu einkenni á frásagnarlist Is-
lendingasagna, auk þess sem þetta segir um
kveðskap. Höfundar sagnanna voru að dómi
Halldórs áreiðanlega ekki síður „hátternis-
sinnar og viðbragðafræðingar" en skáld vík-
ingaaldar.
Þótt þær skörpu andstæður, sem Halldór
dregur upp þegar hann ber saman íslenskar
bókmenntir og aðrar evrópskar bókmenntir í
„Minnisgreinum“, séu einfaldanir, bendir
hann oft á mikilvæga hluti skýrar en samtíma-
menn hans. Mikill áhrifavaldur á hugmyndir
hans er án efa ritið Epic and Romance eftir
W.P. Ker, samið um síðuslu aldamót og enn í
fullu gildi um marga hluti. Halldór segir:
Vestrænn miðaldaskáldskapur virðir því
aðeins hlutinn, yrkisefnið, að hann megi til
þjóna að boða annað en sjálfan sig; að
hann tákni annað en hann er ... Orð og
mynd eru til kvödd að þjóna þessu eina
sjónarmiði; og þannig týnast og gleymast
hlutirnir sjálfir, leiðin milli þeirra og orðs-
ins verður að refilstigum ...10
Andstæðuna finnur hann í íslenskum bók-
menntum og kallar undur:
Íslendíngar hafa þá menníngu til að bera,
ótrúlegt fyrirbrigði á miðöldum, óhugsan-
legl í gervöllum kristindóminum, að geta
séð hlutinn í því ljósi þar sem hann verður
merkilegur í sjálfuni sér, metið hann vegna
þess sem hann er - en ekki vegna dæmi-
sögugildisins. Það er ekki þar með sagt að
íslenskar fornbókmentir séu raunsæisbók-
mentir í skilníngi vorra tíma, heldur að ís-
lensk fornsaga sjái heiminn gegnum minni
kenníngu, skynji hann naktari en vestur-
evrópiskar bókmentir þess tíma, beini at-
hyglinni meira að sköpunarverkinu sjálfu
8