Ný saga - 01.01.1998, Blaðsíða 64

Guðmundur Hálfdanarsson
Mynd 8.
Kristján konungur X.
ingaþátttöku og mikill meirihluti kvenna og
karla fór að líta á það sem borgaralega skyldu
að neyta kosningaréttarins hvenær sem upp á
það var boðið.17
Á vissan hátt er hægt að líta á þá þróun
sem má sjá í línuritinu hér að ofan sem aðra
hlið sjálfstæðisbaráttunnar, og sannarlega jafn
mikilvæga og karpið við Dani, þótt hennar sé
sjaldan getið í þessu samhengi. Tiltölulega
hröð útvíkkun kosningaréttarins á árunum
1903-34 ber vitni um byltingarkenndar breyt-
ingar á afmörkun þess hóps sem nefna má
hina pólitísku þjóð, eða þá sem töldust eiga
fullan hlut í fullveldi þjóðarinnar. í löguni um
kosningarétt sem samþykkt voru á Alþingi
1855, og tekin voru óbreytt upp í stjórnar-
skrána 1874, voru þeir einir taldir fullgild-
ir borgarar sem stunduðu ákveðna atvinnu
(allir bændur) eða greiddu ákveðna upphæð
í skatta (íbúar í þéttbýli). Lögin meinuðu
þannig konum, vinnumönnum og þeim sem
þegið höfðu sveitarstyrk, auk fátækra hús-
feðra í þéttbýli og búlausra húsmanna í sveit,
að taka þátt í stjórnmálum. Samkvæmt þess-
um reglum hafði innan við einn tíundi hluti
Islendinga rétt til að kjósa allt þar til tekju-
mörk kosningaréttarins voru færð verulega
niður með stjórnarskrárbreytingunni 1903.18
Þröng takmörkun kosningaréttar var vit-
anlega ekki íslensk uppfinning. Skilgreining
borgararéttar á íslandi á síðari hluta 19. aldar
tók þannig ákveðið mið af klassískum hug-
myndum um lýðveldið, en samkvæmt kenn-
ingum Aristótelesar áttu þeir einir að njóta
fulls þegnréttar sem annars vegar töldust hæf-
ir til að velja skynsamlega og hins vegar voru
efnahags- og félagslega sjálfstæðir.19 I póli-
tískri umræðu í Evrópu voru kenningar
Aristótelesar lengst af túlkaðar þannig að
einungis karlkyns landeigendur uppfylltu
skilyrðin um þegnrétt, en á íslandi, þar sem
mikill meirihluti bænda bjó á leigujörðum,
var frá upphafi mikil andstaða á þingi við að
miða kosningarétt við jarðeign. í báðum til-
vikum var niðurstaðan þó sú að konur og
verkafólk var útilokað frá fullum þegnrétti -
þótt Alþingi hafi reyndar tiltölulega snemma
verið reiðubúið til að afnema kynjamismun í
þessu tilliti. Á 19. öld tóku nýjar hugmyndir
um réltindi einstaklinga að ögra hefðbund-
um skilgreiningum á þegnrétti, m.a. vegna
áhrifa frá kenningum frjálshyggju og hug-
myndum frönsku byltingarinnar um mann-
réttindi. Nú var áhersla lögð á að mannrétt-
indi væru almenn og algild og vill sagnfræð-
ingurinn Michael Ignatieff túlka pólitíska sögu
nítjándu aldar ekki síst sem barátlu verka-
fólks og kvenna fyrir því að allir einstakling-
ar, sem náð höfðu ákveðnum aldri, skyldu
njóta borgararéttar án lillits til efnahagslegar
stöðu sinnar.20 Þetta má líta á sent sjálfstæðis-
baráttu þeirra þjóðfélagshópa sem áður
höfðu verið útilokaðir frá opinberu lífi, eða
baráttu þeirra fyrir að eignast jafnan hlut í
fullveldinu á við þá sem áður höfðu talist full-
gildir meðlimir hinnar pólitísku þjóðar.