Ný saga - 01.01.1999, Qupperneq 23

Anna Þorbjörg Þorgrímsdóttir
Matseljur og kost-
gangarar í Reykjavík
atsala í tvö hundruð
ár
löngum tíðkaðist í Reykjavík að einstak-
lingar, sem þangað fluttu lil að stunda vinnu
eða skóla væru í föstu fæði hjá konum sem
ráku matsölu á heimilum sínum. Þeir voru
nefndir kostgangarar en þær matseljur.
Upphafs matsölu er að leita á seinni hluta
18. aldar þegar Hólavallaskóli hóf starf í
Reykjavík árið 1786 og tók þá við hlutverki
Skálholtsskóla sem æðsta menntastofnun
landsins. Skólapiltar, um þrjátíu talsins, komu
flestir utan af landi og eins og aðrir sem þá
brugðu sér af bæ um lengri tíma, höfðu þeir
með sér koffort eða skrínu, fyllta nreð smjöri
og kæfu, sem átti að duga sem feitmeti allan
veturinn. Annan mat urðu þeir sjálfir að út-
vega sér. Ýmist sáu skólapillar sjálfir um
skrínukost sinn, eins og maturinn var nefnd-
ur, eða þeir keyptu matreiðslu á honum í kot-
unum í Reykjavík. Þar var skólapiltum vel
tekið, íbúarnir geynrdu skrínurnar þeirra og
seldu þeim kost við vægu verði. Meiru réð
góðvild tómthúsmanna í garð skólapilta en að
þeir hefðu nokkrar tekjur af þessari matsölu
og raunar greina heimildir frá því að skóla-
piltar hafi hálfvegis snapað sér út matinn.1
Arið 1805 fluttist skólinn að Bessastöðum þar
seni skólapiltar höfðust við næstu fjörutíu
árin. Á þeim tíma finnast engar heimildir um
matsölu í Reykjavík enda fáir sem þá örkuðu
um moldartroðningana og vildu kaupa mat.
Það breyttist um miðja 19. öld. Reykjavík
hafði fram til þess tíma að mestu leyti verið
byggð tómthúsmönnum, sjómönnum og versl-
unarmönnum en var nú smám saman að taka
á sig þá rnynd sem hæfði lillurn bæ í útjaðri
Uanaveldis. Fólkinu fjölgaði, skipulag komst
á bæjarmálefni og þangað fluttust ýrnsar op-
inberar stofnanir. Alþingi var endurreist í
Reykjavík árið 1845, Bessastaðaskóli fluttist
þangað 1846 og hét eftir það hinn Lærði skóli
Reykjavíkur. Prestaskólinn var stofnaður árið
1847 og Þjóðólfur hóf göngu sína fyrstur
fréttablaða 1848. Ýmiss konar verslun, þjón-
usta og handiðnaður í bænum efldust.2
Þessi slöðugi straumur fólks til Reykjavík-
ur gerði það að verkum að mikill húsnæðis-
skortur var í bænum langt fram eftir 20. öld-
inni. Ogift fólk sem hvergi var fleira en í
Reykjavík leigði sér lítil herbergi og hafði
ekki aðra aðstöðu til matargerðar en prímus
til að hita vatn á. Þar sem mikil vinna var að
koma mat í neysluhæft form, var varla gerlegt
að matbúa sjálfur í litlu húsnæði. Tíðarandinn
var líka slíkur að ekki þótti karlmannlegt að
snudda í eldamennsku og fleslir kostgangar-
anna voru einmitt ógiftir karlmenn sem
stunduðu vinnu eða skóla og bjuggu þröngt.
Mynd 1.
Svipmynd úr miðbæ
Reykjavikur á siðari
hluta 19. aldar.
21