Ný saga - 01.01.1999, Blaðsíða 94

í sagnfræðiritum
hefur þannig
frásögn Odda-
verjaþáttar um
deilur Þorláks
við innlenda
höfðingja og
einkum
Jón Loftsson
út af yfirráðum
yfir kirkjustöðum
verið höfð fyrir
satt
s s
Armann Jakobsson og Asdís Egilsdóttir
Þorlákssögu, enda er hún rituð sem lífssaga
biskups (vita) í kirkjulegum anda og greinir
lítt frá veraldarvafstri hans. En síðar var úr
þessu bætt og aukið inn í söguna frásögnum
af staðamálum hinum fyrri og deilum Jóns
Loftssonar og Þorláks biskups.“6 Niðurstaða
hans virðist vera að úr frumgerð sögunnar sé
einhverju efni sleppt en ekki er skýrt hvort
það lá fyrir ritað eða ekki. Síðar var því svo
aftur bætt við.
Hjá Sverri Tómassyni eru línur skýrari.
Frumgerðin sem bæði Jón Böðvarsson og
aðrir virðast gera ráð fyrir er þá hin elsta Þor-
lákssaga á latínu sem nokkur brot eru til úr.
Sverrir telur „hugsanlegt að kafli sá sem fjall-
ar um staðamál hafi alltaf fylgt latínusögunni,
en ástæðulaust hafi þótt að þýða hann fyrr en
vel hentaði pólitík kirkjunnar í valdastríði
innanlands.“7 Um A-gerð Þorlákssögu hefur
Sverrir þetta að segja: „Þorláks saga er dæmi-
gerð játarasaga, þar sem sérhverri stétt dýr-
lingsins er haldið til haga og eftirlíking hans í
Kristi staðfest með biblíutilvitnun hverju
sinni. Það er nánast með ólíkindum hve vel
höfundi A-gerðarinnar tekst að gefa frásögn-
inni ópersónulegan blæ og lyfta Þorláki sem
líflausri líkneskju á stall. Einmitt sökum þess-
arar tilhneigingar höfundarins er hún mjög
varasöm sagnfræðileg heimild um raunveru-
lega atburði á valdatíð Þorláks. Aðeins á ein-
um stað er vikið að deilum Þorláks við höfð-
ingja...“.8
Helsta niðurstaða Jóns Böðvarssonar og
þeirra sem áður og síðar hafa ritað um Þor-
lákssögu er því sú að A-gerð Þorlákssögu sé
slök sagnfræðileg heimild. B-gerð Þorláks-
sögu með Oddaverjaþætti innanborðs sé mun
traustari og Jón Helgason og Sverrir Tómas-
son nefna þessu til stuðnings hve ítarleg hún
er. í sagnfræðiritum hefur þannig frásögn
Oddaverjaþáttar um deilur Þorláks við inn-
lenda höfðingja og einkum Jón Loftsson út af
yfirráðum yfir kirkjustöðum verið höfð fyrir
satt.9 En hver er ástæðan fyrir því að A-gerð
fellir þá burt efni úr hinni elstu latínugerð?
Jón Böðvarsson lýsir skoðunum fyrri fræði-
manna á þessu svo: „Sú skoðun er ríkjandi, að
höfundur A hafi sleppt öllu, sem varðaði deil-
ur Þorláks við Oddaverja og aðra höfðingja
landsins af tillitssemi við Pál biskup. Ekki
þekki ég dæmi þess, að fræðimenn hafi sett
fram aðrar skoðanir, en margir hafa haldið
þessu fram.“10 Sjálfur telur Jón aftur á móti
að í A-gerð sé Iögð áhersla á að kirkjustjórn
hans sé eins og fyrri byskupa þar sem hún sé
rituð á vegum manna sem voru íhaldssantir í
kirkjuumbótum og andstæðingar kirkjuvalds-
stefnu: „Hin algera þögn um baráttu Þorláks
við innlenda höfðingjavaldið er ekki vangá.
Það hefur höfundur B vitað - og vel skilið, að
lýsing hins ástsæla dýrlings í A var kirkju-
valdsstefnunni skaðsamleg“.n
Eins og hér hefur komið fram hefur ríkt fá-
gætur samhljómur meðal fræðimanna um
þetta. A-gerð þegir yfir því sem B-gerð segir
frá. Á hinn bóginn stendur eftir að tilgátan er
aðeins tilgáta. í brotum latínugerðar Þorláks-
sögu, sem talin er næst frumgerð sögunnar, er
ekkert sem styður þá hugmynd að það efni
sem er í B-gerð en ekki í A-gerð sé upphaf-
legt í sögunni þó að greinilegt sé að frá sumu
hefur latínugerðin sagt nákvæmar en A-gerð.
Ut frá textafræðalegu sjónarmiði er ekkert
líklegra að A-gerð hafi fellt út t.d. efni Odda-
verjaþáttar en að B-gerð hafi bætt þessu efni
við.
Eftir stendur því að gera rækilega könnun
á heimildargildi A- og B-gerðar og gera grein
fyrir forsendum við að meta gildi sagnfræði-
legra heimilda. Hér verður reynt að bera sam-
an A- og B-gerð í þessu tillili en einkum þó
Oddaverjaþátt. Það er athyglisvert að menn
hafa tekið undir hugmyndir Jóns Böðvarsson-
ar um að B-gerð sé rituð á dögum staðamála
síðari og undir áhrifum kirkjuvaldsstefnu og
þar með viðurkennt að hún sé ágætt áróðurs-
rit. Eftir sem áður eru fræðimenn jafn sann-
færðir um að heimildargildi hennar sé meira
en A-gerðar og þannig hefur meginniður-
staða Jóns í raun ennþá ekki leitt til neins.
Það er því tímabært að huga aðeins að heim-
ildargildi B-gerðar og sérstaklega Oddaverja-
þáttar í þessu ljósi.
Hneigö A-gerðar og stfll
Megineinkenni A-gerðar Þorlákssögu, sem
að öllum líkindum er fyrsta íslenska játara-
sagan, er að hún leggur áherslu á hið almenna
fremur en hið sérstaka. Þorlákur er hafinn
92