Teningur - 01.06.1989, Síða 10

Ijóðum, en nú tók hann að yrkja aftur
af fullum krafti. Árið 1960 kom út
eftir hann bókin Skaparinn (El hace-
dot) sem í eru Ijóð og stuttir kaflar
í óbundnu máli, 1964 Ijóðabókin
Hinn, sá sami (El otro, el mismo),
1969 Lofgjörð til myrkursins (Elogio
de la sombra). Telja mætti margar
fleiri Ijóðabækur eftir hann, sú síðasta
kom ári áður en hann lést og nefnist
Samsærismennirnir (Los conjura-
dos). Tvö smásagnasöfn komu eftir
hann í viðbót, Skýrsla Brodies (El
informe de Brodie) árið 1970 og
Sandbókin (El libro de arena) árið
1975. Almennt er álitið að þessar
seinni sögur séu einfaldari í framsetn-
ingu en þær sem hann gaf út á 5. ára-
tugnum, en ef til vill er það aðeins við
fyrstu sýn. í einfaldleikanum felst oft
„dularfullur margbreytileiki“ eins og
hann komst sjálfur að orði einhvern
tíma.
Eftir Borges liggja jafnframt fjöl-
mörg verk sem hann samdi í sam-
vinnu við aðra, bæði smásögur og rit-
gerðir. Mætti þar nefna bók um
skepnur í skáldskap (E/ libro de los
seres imaginarios), „dýrafræði draum-
anna er mun fátæklegri en dýrafræði
Skaparans" segir þar í formála; bók
um búddisma; bók um forngermanskar
bókmenntir þar sem íslenskar forn-
bókmenntir skipa veglegan sess;
þýðingu á Gylfaginningu Snorra
Sturlusonar sem Borges vann ásamt
eiginkonu sinni Maríu Kodama.
Of langt mál væri að gera grein fyrir
viðhorfum Borgesar til íslenskra
fornbókmennta. Nægir að nefna að
hann telur að nútímaskáldsagan
hafi verið fundin upp á íslandi. Lýs-
ingar hans á innihaldi, stíl og fram-
setningu íslendingasagna geta oft
átt við um hans eigin verk, enda fór
hann ekki dult með að hann hefði lært
ýmislegt af lestri þeirra. Borges kom í
fyrsta sinn til íslands árið 1971 og
vitnaði þá í William Morris og kvaðst
kominn í „pílagrímsferð". Völsunga-
saga í þýðingu Williams Morris og
Eiríks Magnússonar var fyrsta forn-
norræna sagan sem Borges las og
var hún ávallt í miklu dálæti hjá
honum.
Borges lést í Genf 14. júní 1986 og
var lagður þar til hinstu hvílu.
Viðfangsefni Borgesar eru marg-
vísleg þó að kannski séu þau ekki
ótæmandi. Varla er við því að búast
að rithöfundur sem álítur að viðfangs-
efni skáldskaparins séu ávallt þau
sömu í aldanna rás leggi sig mikið
fram um að auka fjölbreytni í þeim
efnum. Þó er hann talinn hafa skipt
sköpum varðandi þróun skáldsög-
unnar í Rómönsku Ameríku. Kemur
þar margt til, s.s. hinn knappi og hnit-
miðaði stíll sem þenur orðin til hins
ýtrasta og notfærir sér margræðni
þeirra, og húmorinn sem var afar
sjaldgæft fyrirbæri í bókmenntum
Rómönsku Ameríku fyrir 5. áratuginn.
Speglar, völundarhús, hnífar,
draumar og bækur eru ef til vill það
sem nefna mætti fasta liði í sögum
hans. Og sumar hugmyndir skjóta
upp kollinum aftur og aftur, s.s. sú
hugmynd að hver maður sé a.m.k.
tveir menn, eða að sérhver maður sé
allir menn og þess vegna enginn.
Óskir sem rætast og breytast í
bölvun. Augnablik sem fela í sér örlög
manna, menn sem ekki ráða örlögum
sínum né nokkru sem máli skiptir í líf-
inu. Tími sem snýst í hringi, eða tími
sem aldrei snýr aftur nema í
skáldskap. Meginviðfangsefnið er lík-
lega tíminn, efnið sem mennirnir eru
búnir til úr.
Sögur Borgesar eru nefndar
„furðusögur" til aögreiningar frá
raunsæisbókmenntum. Þó hafa
margar sögur hans á sér afar raunsæ-
islegan blæ og líkjast oft ritgerðum.
Jafnframt vísa þær langt út fyrir okkar
áþreifanlega veruleika. Borges er Ijúft
að benda á að veruleikinn er flókinn
og manneskjan smá. Við skynjum
sama atburð á mismunandi hátt og
það eitt nægir til að benda á hversu
lítið við vitum um hlutstæðan veru-
leika. Það er skemmra á milli draums
og veruleika en við yfirleitt teljum.
Svonefnd hlutlæg skrásetning stað-
reynda er ef til vill engu minni skáld-
skapur en furðusaga eftir Borges. [
sögum sínum vitnar Borges í bækur
sem ekki eru til, í sama mund og hann
vitnar í bækur sem eru til, hann segir
frá persónum sem eru til í sama mund
og hann segir frá þeim sem ekki eru
til, hann segir sögur sem virðast fjalla
um eitthvert tiltekið efni en áður en
lestrinum lýkur fer lesandann að gruna
að viðfangsefnið sé eitthvað allt
annað. Ósjaldan gerist eitthvað í lok
sögunnar sem breytir innihaldi henn-
ar og lestur er hafinn á nýjan leik. í
sögunum virðist hvert einasta smáatriði
hafa hlutverki að gegna, þó ekki sé til
annars en að villa um fyrir lesandanum.
Borges var vel kunnugur flestum
heimspekikenningum og trúarbrögð-
um. Að mati hans er að finna í þeim
stórkostlegustu dæmi um ímyndunar-
afl mannkyns. Því eru heimspeki og
trúarbrögð ákjósanlegur efniviður í
bókmenntir. Ekki afneitar hann mögu-
legu sannleiksgildi nokkurrar kenn-
ingar, en segja má að hann prófi
heimspekina eða trúarbrögðin með
því að búa til sögur sem gerast í ver-
öld sem lýtur einhverri af kenningum
þeirra. Sögulok eru þá oftast kald-
hæðnisleg. Að mati Borgesar er afar
ótrúlegt að menn geti nokkurn tíma
leyst lífsgátuna eða skilgreint þau '*
lögmál sem ráða í heiminum. Sé til
Skapari heims er ekki víst að hann
hafi skapað heiminn í þeim tilgangi
sem við almennt teljum, vegir Guðs
eru ef til vill allt aðrir en við getum gert
okkur í hugarlund. Þennan óræða
veruleika sem við lifum og hrærumst í
táknar Borges oft með völundarhús-
inu, svo fullkomnu en jafnframt svo
flóknu að hægara er að villast um það
en rata. Það er einmitt þetta einkenni-
lega sambland fullkomleika og flækju,
skipulags og ringulreiðar sem gerir
lífið athyglisvert að mati Borgesar, en
þó að sú lífssýn sem fram kemur í
sögum hans sé oft fremur óhugnan- ý
leg er hún ávallt blönduð geðþekkum
húmor og jafnvel gáska. Margar sögur
hans sjálfs eru í uppbyggingu líkastar
flóknu völundarhúsi sem skemmtilegt
er að eigra um.
8