Svart á hvítu - 01.01.1979, Síða 61

skeið á enda. I umræðunni um
dauða listarinnar munu menn halda
áfram að elta skottið á sér uns þeir
láta reyna á hugtökin og hætt verður
að nota mælikvarða sem ekki sam-
ræmast stöðu framleiðsluaflanna.
Fagurfræði sem er í fullu samræmi
við breyttar aðstæður hlýtur að
grundvallast á starfi eina marxíska
fræðimannsins sem hefur gert sér
grein fyrir lausnarkrafti nýju fjöl-
miðlanna. Þegar fyrir 35 árum, þ. e.
á þeim árum er vitundariðnaðurinn
var tiltölulega stutt á leiö kominn,
skilgreindi W. Benjamin hann á
glöggskyggnan díalektísk-materíal-
ískan hátt. Árangurinn af starfi
Benjamins hafa fræðimenn ekki nýtt
sér til þessa hvað þá að þeir hafi
slegið honum við.
„Almennt má setja þetta fram svo:
Fjölföldunartæknin losar það sem
fjölfaldað er úr tengslum við hefð-
ina. Um leið og hún fjölfaldar eftir-
myndina kemur eintakafjöldi í stað
einstæðrar tilvistar. Og vegna þess
að fjölföldunartæknin gerir eftir-
myndinni kleift að koma til móts við
viðtakandann í sérstökum aðstæð-
um hans veitir hún frumverkinu nýtt
gildi. Þessi tvö ferli hreyfa rækilega
við hinu hefðbundna og hrun hefð-
arinnar er hin hliðin á núverandi
kreppu og endurnýjun mannkyns.
Fyrrnefnd ferli standa í nánu sam-
hengi viö fjöldahreyfingar vorra
daga. Máttugasti fulltrúi þeirra er
kvikmyndin. Þjóðfélagsleg þýöing
hennar, sérstaklega í jákvæðasta
formi, er ekki hugsanleg án þessar-
ar hliðar hennar sem í senn er eyð-
andi og hreinsandi: útrýming þess
gildis sem hefðin hefur í menning-
ararfinum."
„Tæknileg fjölföldun listaverksins
frelsar það í fyrsta sinn í heimssög-
unni frá sníkjulífi sínu í helgisiðun-
um. Hið fjölfaldaða listaverk verður í
síauknum mæli eftirmynd listaverks
sem beinlínis er ætlað til fjölföldun-
ar. Á því augnabliki þegar uppruna-
leikinn er ekki lengur mælikvarði á
listframleiðsluna gerbreytist samfé-
lagslegt hlutverk listarinnar. [ stað
þess að byggjast á helgisiðum
byggist hún nú á öðru starfi —
stjórnmálum. Nú gegnir listaverkið
alveg nýju hlutverki sem helgast af
því að megin áhersla er lögð á sýn-
ingargildi þess. Sá þáttur þessa
hlutverks sem er okkur hugstæð-
astur, listgildið, kann að verða álit-
inn aukaatriði þegar fram líða
stundir." (Listaverkið á tíma fjölda-
framleiðslu sinnar, Svart á hvítu 3.
tbl.2. árg. 1978.)
Þær tilhneigingar sem Benjamin
gerði á sínum tíma grein fyrir og
skýrði með sérstöku tilliti til kvik-
myndarinnar, hafa með geysihraðri
þróun vitundariðnaðarins komið
skýrt í Ijós. Því sem hingað til hefur
heitið list í ströngum hegelskum
skilningi hefur verið eytt meö og í
fjölmiðlunum. Deilurnar um hvort
listin sé dauð veröa árangurslausar
nema díalektískur skilningur komi
til. Listræn starfsemi fer fram á jaðri
annarrar mun almennari framleiðslu
og öölast því aðeins þjóðfélagslega
þýðingu að menn afneiti öllum kröf-
um um sjálfstæði listarinnar og sjái
hana í réttu samhengi sem hluta af
annarri framleiðslu. Jafnskjótt og
sérþjálfaðir framleiðendur taka aö
hrósa sér af því hversu ómissandi
sérþekking þeirra sé og ná jafnvel
forréttindaaðstöðu fyrir þær sakir,
verður reynsla þeirra og þekking ó-
nothæf. Þetta krefst endurskoðunar
á fagurfræðinni. [ stað þess að
skoða framleiðslu nýju fjölmiðlanna
frá sjónarhóli gamalla framleiðslu-
hátta veröur þvert á móti að skoða
afurðir þeirra sem og afurðir hefð-
bundinna „listrænna" miðla frá
sjónarhóli nýrra framleiðsluað-
stæðna.
„Áður höfðu menn árangurslaust
eytt miklu hyggjuviti í að svara þeirri
spurningu hvort Ijósmyndun væri
listgrein — án þess að spyrja fyrst
hvort allt eðli listarinnar hefði ekki
gerbreyst með tilkomu Ijósmyndar-
innar — og kvikmyndafræöingar
tóku brátt upp þessa sömu van-
hugsuðu spurningu. En þeir erfið-
leikar sem Ijósmyndin olli hefð-
bundinni fagurfræði voru hreinasti
barnaleikur miðað við þá klípu sem
kvikmyndin kom henni í.“ (Benja-
min, sama verk.)
Sá felmtursfulli ótti sem hug-
myndir um slíkar sjónarhornsbreyt-
ingar valda er mjög skiljanlegur.
Það er ekki nóg meö að ýmis fagleg
leyndarmál sem uppgötvuð hafa
veriö í yfirbyggingunni veröi úrelt,
slíkum breytingum fylgir einnig
raunveruleg eyðileggingarhætta. M.
ö. o., hér er um töluverða áhættu að
ræöa. Engu að síöur er díalektískt
afnám listheföarinnar eina bjargráð
hennar. Minnumst þess að klassísk
eðlisfræði lifir enn við góða heilsu
sem sértilfelli innan mun víðtækari
nútímakenningar.5)
Þetta á við um allar hefðbundnar
listgreinar. En þróun þeirra á vorum
tímum er og verður óskiljanleg leggi
menn listsöguna til grundvallar. Það
er á hinn bóginn hægt að meta nyt-
semi þeirra eða nytleysi, með því aö
beita almennri fjölmiðlafagurfræði
og skoða þær sem sértilfelli. Hér
verða gefnar nokkrar vísbendingar
um þá greiningarmöguleika sem
þessi aðferð býöur upp á og höfð
hliösjón af bókmenntum.
17. Sögulega séð er drottnunar-
hlutverk skrifaðra bókmennta að-
eins nokkur hundruð ára. Aðalhlut-
verk bókarinnar í menningunni
markar nú þegar ákveðið sögulegt
tímabil. Fyrir daga bókarinnar
gegndu munnlegar bókmenntir
þessu hlutverki um mjög langan
aldur. Nú hafa rafvæddir fjölmiðlar
leyst bókina af hólmi og veita eðli
sínu samkvæmt hverjum sem hafa
vill málfrelsi á ný. Bókin lagöi á
blómaskeiði sínu undir sig fram-
leiðsluhætti sem voru frumstæöari
en þó aðgengilegri (þ. e. munnlegar
og handskrifaðar bókmenntir) og
bar jafnframt í skauti sér nýja fram-
leiðsluhætti, sem gera sérhverjum
kleift að verða framleiðandi (þ. e.
rafvæddir fjölmiðlar).
Byltingarhlutverk bókprentunar
er ótvírætt og hefur veriö mikið um
þaö fjallaö. Skrifaöar bókmenntir
voru þróaðasti fjölmiðillinn og fram-
sæknar á sama hátt og sú borgara-
stétt sem tók þær í þjónustu sína.
(Sjá nánar í Kommúnistaávarpinu.)
Á sama hátt og iðnbyltingin var ekki
hugsanleg án efnahagslegrar þró-
unar kapítalismans hefðu andlegu
framleiðsluöflin ekki náð að dafna
án auðsöfnunar. (Samantekt Das
Kapital og kenningar þess eru einn-
ig bókmiðlinum að þakka.)
Samt sem áöur eiga næstum allir
betra með að tala en skrifa (og það á
einnig við um rithöfunda). Skrif-
tæknin er ákaflega regluföst og
krefst meira að segja sérstakrar
stellingar. Til þess svarar mikil fé-
lagsleg verkaskipting. Þeir sem at-
vinnu hafa af skriftum hafa einlægt
haft tilhneigingu til stéttardrambs.
Stéttarleg einkenni þessa starfs eru
augljós jafnvel þar sem skólaganga
er almenn. Ferlið í heild er óvenju-
lega tabúskotið. Stafsetningarvillur
sem enga þýðingu hafa ( sambandi
við merkingu eða skilning valda þvi
að þeim sem þær gerir er skipað
neðar í stéttastiga þjóðfélagsins;
þessi tækni er og sögð byggjast á
sérstökum hæfileika sem ekki sé
hægt að gera rökræna grein fyrir.
Jafnvel í þróuðum iðnaðarsamfé-
lögum hefur skrifhræðsla haldist
sem útbreitt stéttarlegt fyrirbæri. Við
þessa firringarþætti geta hinar rit-
uðu bókmenntir ekki losað sig. Þær
aðferöir sem samfélagið beitir til aö
viöhalda skriftækninni magna þessa
þætti: við lærum að tala mjög
snemma og að miklu leyti við sál-
fræðilega hagstæð skilyrði en
skriftarnámiö er hins vegar stór
SVART Á HVlTU
59