Íslenzk tunga - 01.01.1960, Blaðsíða 148

144
RITFREGNIR
en Jietta atriöi snertir einmitt annað, sem hefur höfuðþýðingu fyrir rannsókn-
ina, en eru tæpast gerð nægileg skil. Það er, hvernig hægt sé í nútímamállýzk-
um að gera skýran greinarmun á hljv. og hljv.-lausum myndum. Höf. er þetta
að sjálfsögðu Jjóst. Hún segir (s. 24): „Det ar ... vásentligt, att en klar dis-
linktion kan göras mellan ondjudda och omljudslösa former av ett ord.“ Síðan
heldur hún áfram: „I praktiken ger sig i allmánhet denna distinktion av sig
sjáJv i större delen av Norden. Vi konstaterar utan vidare, att omljudet finns i
örn rnen saknas i mark.“ Mælikvarðinn, sem höf. notar liér, er þannig raun-
verulega ekki sá, hvort orð hafi hljóðrétt varðveitt fornt a eða p, lieldur sá —
sem er allt annars eðlis, sem sé sýnkrónískur — hvort orð hefur ókringt sérhlj.
(a, á) eða kringt (á, ö o. s. frv). Höf. telur aðferð sinni það til gildis, að með
henni sé ekki tekin afstaða til þess, hvort p hafi hljóðrétt orðið að a. En það
er auðvitað höfuðatriði í þessu sambandi, hvort andstæðan forna a : p, sem
myndaði sérhlj.-skipti í beygingu fjölda orða, hefur haldizt alls staðar eða hvort
þessi tvö hljóð hafa fallið saman hljóðrétt í vissum mállýzkum eða mállýzku-
svæðum. Höf. getur þess (s. st.), að þau hafi fallið saman í vissurn stöðum í
vissum mállýzkum, þannig að a hafi kringzt. (Og á hinn bóginn er auðvitað
fræðilega hugsanlegt, að andstæðan a : g hafi haldizt, enda þótt p hafi af-
kringzt, ef a hefur um leið breytzt, t. d. orðið að œ). Á sumum svæðmn, einkum
í vesturnorr., er tiltölulega auðvelt að sýna fram á a. m. k. höfuðatriði í hljóð-
réttri þróun forns p, en á öðrurn svæðum, sérstaklega austurnorr., er það aftur
á móti allerfitt, a. m. k. í einstökum atriðum; hefði höf. mátt rekja nánar það,
uem er vitað eða ekki vitað um þau efni.
Höfuðatriði er þannig afdrif andstæðunnar a : p sem slíkrar, en undir þeim
er komið, hvort hægt er að skera úr um það, hvort orðmynd er liljv. eða hljv.-
laus, í þeirri merkingu, er höf. notar þessi hugtök í. Hitt er svo annað atriði,
sem ekki skiptir eins miklu máli fyrir rannsóknarefni höf., hver séu hljóðfræði-
leg einkenni þeirra hljóða, sem nú svara til forns a og p í þeim mállýzkum, þaf
sem sú andstæða er á annað borð varðveitt, t. d. hvort það sé meira eða minna
frammælt og meira eða minna opið sérhlj. annars vegar, og meira eða minna
kringt, frammælt eða uppmælt, opið eða lokað sérhlj. hins vegar. Ilefði mátt
gera þessu skil í einu lagi (eins og höf. að vísu gerir að nokkru leyti, s. 284—
287, enda þótt tæpast sé á hljóðsögulegum grundvelli) — og gjarna sýna út-
breiðslu hljóðanna á kortum — í stað þess að gera grein fyrir því við hvert
einstakt orð, eins og höf. raunverulega gerir með því að nota fleiri en tvö tákn.
Ilefði þá og nægt að sýna hljv. og hljv.-lausar myndir hvers orðs á korti, svo
sem bent var á hér að framan.
I lok II. kap. (s. 284—301) dregur höf. saman niðurstöður af athugunum
sínum. Gildir um þær niðurstöður í heild, að þær hefðu getað orðið skýrari, ef
beitt hefði verið í ríkara mæli grundvallarkennisetningum mállýzkulandafræð-
innar. Stafar þetta, að því er virðist, að nokkru leyli af því, að framsetning er