Akranes - 01.09.1948, Blaðsíða 20

Þarf ekki lengur að gæta hófs?
I.
Nú er öldin önnur. Aðeins áratugir,
Síðan eitt eða örfá skip komu árlega til
landsins með brýnustu nauðsynjar handa
hungruðum landslýð. Þá voru engir vegir,
nema troðnir slóðar hesthófsins eða gang-
andi manna, sem vart ferðuðust á annan
veg milli héraða á vetrum. Nú fara menn
í lofti, á láði og á legi, allt eftir því sem
hver kýs sér og þörfin kallar. Ekki aðeins
innan lands, eða með ströndum fram,
heldur og um heim allan.
Fyrr var hér fárra frétta völ. Þá bárust
hingað ársgamlar fréttir utan úr hinum
fjarlæga heimi. Nú veit hver maður í
hinni afskekktustu byggð landsins, svo að
segja á samri stund hvað skeður, hvar sem
er í veröldinni. Heimurinn hefur minnkað.
Hin litla þjóð heyrir nú ekki lengur eftir
á óminn af því sem er að gerast. Hún er
nú farin að nálgast það að vera limur á
sama líkama. Jafnvel heimsviðbm-ðirnir
koma hér við og kveðja dyra, hjá kotbónd-
anum á hinni afskekktu ey, sem áður var
langt frá öðrum þjóðrnn en er nú í þjóð-
braut.
Hér er um mviklar breytingar að ræða.
Breytingar, sem oss er nauðsyn að gera oss
ljósar. Sem hafa opnað dyr á víða gátt og
skapa oss ábyrgð og áhættu, sem hvor-
ugt er oss enn nógu ljóst. Allir þessir miklu
möguleikar eiga og þurfa að leiða þjóðina
til meiri þroska, menningar og hagsældar.
Það getur þó því aðeins orðið, að hún sýni
framsýni, festu og fyrirhyggju, og kunni
vel að velja milli hófsamra nautna og nytja
á hinni miklu öld tækniþróunarinnar.
Munurinn á lífi þjóðarinnar fyrr og nú,
er sem dagur og nótt. Erum vér þá ekki
ánægð? Er þá nokkuð að?
Áður fyrr urðu íslendingar aðallega að
bjargast af því, sem framleitt var í landinu
sjálfu, og til viðbótar því, sem hingað flaut
— seint og siðar meir — fyrir kóngs og
kaupmanns náð. Kom — stundum
skemmt, — tóbak og brennivín. Uú get-
um við ekki lifað án stórfeldra stöðugra
siglinga, með flestar þarfir vorar, æts og
óæts til lífsins viðurhalds. Þetta sýnir ljós-
lega hin breyttu viðhorf um lí'fsvenjur,
sem aftur krefur aukinna afreka í tilsvar-
andi mæli.
Um sex ára skeið frá 1939, bjuggu
margar þjóðir víðsvegar um heim við ótta,
kvalir, hungur, klæðleysi og ótrúlegar
hörmungar. Svo illkynjaðar og alvarlegar,
að heimurinn er enn sem af hjörunum,
með ógnum, áhættu og erfiðleikum, með-
an vér enn vitum ekki hvað búsorgir eru,
eða viljum ekki vita. Vér heyrum enn á-
En vér heyrum líka breddim brýndar að
nýju og næstum að >egja vopnagný standa
fyrir dyrum, milli þeirra aðila, sem nýlega
börðust gegn sameiginlegum óvini, þar
sem stundum sást vart á milli hvorir
sigra mundu. Imyndaðir hagsmunir og
hættur, brýna nú á báða bóga hið deiga
jám úr nýlokinni styrjöld. Hugsandi, að
hafa nú enn nóg, fyrir herguðinn til að
bíta og brenna, myrða og mylja. Þó ekki
sé heima í hverju landi, — né að heiman,
— hægt að miðla hungruðum fæði eða
klæði til að geta hjarað.
Er ekki allt þetta ihugunarefni fyrir
þessa litlu þjóð, þótt hún geti litlu ráðið um
afskipti þessara miklu risa af örlögum
heimsins, framtíð mannanna og farsæld.
1 sjö aldir hefur oss verið stjórnað af
stærri þjóð, sem vér færum fátt til gildis
á þeim.langa reynslutima húsbóndavalds-
ins. Nú erum vér lausir við þá ánauð, sem
sú kúgarhendi skapaði. Vér höfum sjálfir
tekið í hendur stjórn eigin mála. Er oss
það yfirleitt nógu ljóst? Þjóðin var um
margar aldir undirokuð og vamað að njóta
sín. Það hefur nú vissulega sannast að
svo var. En kann þjóðin nú að gæta hófs?
Að gæta fengins fjár? Að takmarka kröfur
sínar og þarfir, við það, sem hægt er og
mögulegt að veita Hefur ekki hinn tiltölu-
Iega fljótfengni, batnandi hagur, — sér-
staklega fyrir tilverknað utanaðkomandi
óheillaafla — svæft um of samvisku vora
fjn-ir því, hvað em ósómasamleg takmörk
fyrir eigin ávinning og hollt og heillavæn-
legt með hliðsjón af heildarhag lítillar
þjóðar, sem kemur sem dvergur úr álög-
um sjÖ alda, og þykist þrátt fyrir allt vera
maður með mönnum?
Á vor eigin kynslóð t.d. nógan þátt í
fengnu frelsi, — með óþreifanlegri fórn
eða þegnskap, — til þess að oss geti skilist
sú varðstaða, sem hún þarf að halda á,
gegn hættum úr ýmsum áttum? Vér látum
þar þegar lúður gjalla, að því er snertir
utanaðkomandi hættur. En er oss eins ljós
sú hætta, sem getur komið innan frá?
Þarf einmitt ekki fyrst og varanlegast að
fyrirbyggja þær hættur, til þess að varð-
staðan sé „fullsterk“ gegn þeim, sem af
hafi sækja?
Vér emm enn — og viljxnn vera — á
stríðstima siglingu undir fullum seglum
hins gálausa manns, ef hreinskilnislega er
talað. Þar á svo að segja öll þjóðin óskilið
mál. Þar sem hver hefur magnað annan til
margs þesS, sem leiðir til ófarnaðar, en
ekki fyrirhyggju og aðgæzlu. Þjóðin er
yfirleitt orðin gegnsýrð af gróðafíkn, án
tillits til nægjanlegs hlutfalls milli afkasta
arðs og áhættu, eða hafandi auga á nokkr-
þetta er orðið megin sjónarmið heillar
þjóðar, beygir hún fljótt á lið til grafar,
svo í tímanlegum sem andlegmn efnum.
Til skamms tima hefur það fremur þótt
skammaryrði með þessari þjóð, að vera
kaupmaður, enda oft ýmislegt gert af lítilli
hófsemi til að ófrægja þá. Var og er við-
brugðið ágirnd þeirra og illum hvötum.
Jafnvel mannúð þeirra og manndómur
ýmissa, hvarf í skuggann fyrir áróðurs of-
stæki, sem lengi hefur verið reynt að
rækta með þjóðinni í þeirra garð. Því er
minnst á þetta hér, að mér virðist, þegar
ég renni huganum til ýmissa þeirra kaup-
manna gamalla, sem ég þekkti til af eigin
raun eða annarra frásögn, að þeir hafi
verið heilsteyptari, heiðarlegri menn i
sínum verkahring, en mikill fjöldi fólks
nú, sem ekki ber kaupmannsnafn, en eru
þó mikið meiri kaupmenn og nota aðstöðu
sína til kaupmennsku alls staðar, sem hægt
er að koma henni við, í miklu ríkari og
óskammfeilnari mæli en kaupmennirnir
gerðu yfirleitt nokkru sinni. Þeir lögðu á
vöruna eftir ákveðnum sanngjömum regl-
um. Þeir töldu þetta sanngjarnar „leik-
reglur,“ sem alltaf var miðað við, og þær
hafðar i heiðri, án utanaðkomandi aðhalds
eða þvingana. Ef satt skal segja, virðist
mér nú sem flestir strákar og stelpur,
fjáðir menn og fátækir, ungir menn og
eldri, hafi sízt minni hyggju og útispjót
en kaupmennirnir til að selja allt sem ha>gt
er að selja og seðja gróðafíkn sína, sem
aldrei verður södd. Heldur svengir því
meir, sem í er látið. Þegar fólk er komið
á það stig, að lifa fyrir fé, og miða allt við
fjármuni eina, sem engan tilgang hafa
annan en að vera gjaldmiðill milli manna
og þjóða. Nú er því of mikill hluti þjóðar-
innar, sem stundar kaupmennsku í vafa-
samri og leiðri merkingu þess orðs.
Ef einhver á gamlan hlut, sem einhver
gæti nú notað í staðinn fyrir nýjan, dýran,
þá þykir vel mega selja hann, jafnvel dýr-
ari en þann nýja. Hann er þó engin stríðs-
framleiðsla segja menn. Allt er nú notað,
sem rök til svæfa vonda samvizku, okur
og eigingirni, sem er að verða þjóðarlöstur.
Þegar enginn nennir eða vill hreyfa hönd
eða fót nokkrum manni til hægðar nema
gegn margföldum tryggingum og gjaldi,
sem er meira virði en sú aðstoð, sem látin
er af hendi, oft utan garnar og út úr
neyð.
I þessu sambandi skal ekki dregin dul á,
að ýmsir kaupmenn og „iðjuhöldar“ ■— ef
hægt er að kalla nokkuð því nafni hér á
landi, — hafa tekið sér vald fram vfir
hóf, að okra á almenningi á síðustu striðs-
timum. Þeir eru hvorki betri né verri en
almenningur í þeim efnum, því að hver
hefur gert þetta eftir „beztu getu“ á þess-
um árum, og engan spurt, og engum taljð
kall þessa þjakaða fólks, um brauð og frið. um sjónarmiðum, nema arðs von. Þegarsig þurfa að standa reikningsskap á þvi.
116
AKRANES